манчаары баьылай биография сахалыы
Манчаары Баһылай илэ бодотун ким билэрий?
Соторутааҥҥа диэри Саха сирин үрдүнэн Манчаары Баһылайга анаммыт биир эрэ пааматынньык баара. Майаҕа Сэбиэскэй былаас кэмигэр турбут бетон пааматынньыктан ураты улахан монумент бу күҥҥэ диэри турбатаҕа дьикти.
Манчаары аатынан уулуссалар, болуоссаттар, стадионнар бааллар, биир сүрүн күрэх “Манчаары оонньуулара” диэн ааттанар. Оттон боруонсаҕа кутуллубут улахан монумент бу күһүн эрэ Аллараа Бэстээххэ турда. Сонно тута улахан мөккүөр турбута. Суох, бу сырыыга “ороспуой Манчаарыны үйэтитии” сөбүн-сыыһатын туһунан буолбакка, “боруонсаҕа кутуллубут боотур Манчаарыга майгынныыр дуо?” диэн ыйытыы күөрэйэн таҕыста. Бу ыйытыыга хоруй булар арыый дөбөҥ буолаарай диэн санаалаах, пааматынньык ааптарыгар, Саха сирин биллиилээх скульптора Афанасий Романовка тиийэ сырыттым.
“Хойутуу саҕалаабытым”
Афанасий Афанасьевич аатын истибэтэх даҕаны киһи, кини үлэлэрин бэркэ билэр буолуохтааххыт — Доҕордоһуу болуоссатыгар турбут Өксөкүлээх Өлөксөй пааматынньыга, Ийэ болуоссатыгар Ийэ уонна оҕо монумена, Өлүөнэ кытылыгар олорор Петр Бекетов кини илиититтэн тахсыбыттара. Скульптор, монументальнай ускуустубаҕа сааһыран баран кэлбитим диир:
— Маҥнайгы болуоссакка турбут улахан үлэм Өксөкүлээх Өлөксөй пааматынньыга буолар. 2002 сыл күһүнүгэр арыллыбыта. Ол иннинэ арыый кыра формаларынан дьарыктанар этим. Холобур, Иван Крафт бюһун көрбүтүҥ дуо? Ити эмиэ мин үлэм. Үөт анныгар олорор Кулаковскайы айарбар сүрүн сүбэлээччим кинини илэ көрбүт үөрэнээччитэ Дмитрий Кононович Сивцев-Суорун Омоллоон буолбута. Кинини кытта элбэхтэ кэпсэтэн, оннооҕор Москваҕа, боруонсаҕа кута тиийэн баран, пааматынньык кээмэйигэр тиийэ сүбэлэспиппит.
Манчаары мөссүөнүн көрдөөбүт туоһуларым
Өксөкүлээх Өлөксөйү илэ көрбүт киһини кытта сүбэлэһэн оҥорбут буоллаҕына, Манчаарыны көрбүт киһи суоҕа чахчы. Бэл, тыыннаах эрдэҕинээҕи мэтириэтэ баар буолуо дуо, оччолорго ким кэлэн кинини хаартыскаҕа түһэриэй. Ол эрэн, олох туох даҕаны сирдэтинэр бэлиэ хаалбатах диир сыыһа. Биир сүрүн туоһу — аатырбыт антрополог-скульптор Михаил Герасимов үөрэнээччитэ Галина Лебединскэйэ Манчаары төбөтүн уҥуоҕар олоҕуран сөргүппүт скульптурнай мэтириэтэ баар. Афанасий Афанасьевич, ол мэтириэти эмиэ туһаммытым диир. Ол эрэн, аҥаардас онон эрэ муҥурдамматах:
— Лебединскэйэ үлэтэ Манчаары үйэтин моҥообут, оҕонньор буолбут кэмин көрдөрөр — көмүллүбүт уҥуоҕуттан оҥордоҕо дии. Оттон Манчаары маҥнай хаайыыга барбыт кэмигэр сокуоннай сааһын саҥа сиппит оҕо киһи буоллаҕа. Бастаан оннук эдэр уолу эскиз быһыытынан оҥорон көрбүтүм. Ол кэнниттэн арыый сааһын туппут, 25-чэ саастаах киһини оҥорорго быһаарыммытым. Ол иһин ити мэтириэти биир сирдэтинэр туоһу эрэ курдук ылбытым. Өссө биир сирдьиппинэн Ньурба улууһун олохтооҕо Никита Афанасьевич Иванов диэн киһи буолбута. Кини Манчаары сыдьаана буолар.
Никита Афанасьевич хаҥастан иккис олорор.
— Аны туран, Манчаары хаартыската суоҕун иһин, ол кэмнээҕи дьон хоһуйуута балай эмэ элбэх ээ. Оннук хоһуйууну хаалларбыттартан биирдэстэринэн Анемподист Софронов-Алампа буолар. “Уһун сомоҕо эттээх сирэйдээх, арыы-саһыл хааннаах, “эрэһэлээбит үүн тиэрбэһин курдук” хап-харанан эриличчи көрбүт харахтаах, хара хаастаах, умсары соҕус үрдүк сүүстээх, киэҥ таныылаах, үрдүк соҕус кырыылаах муруннаах, куппут курдук толору быччыҥнардаах, тилэри тэбэн тахсыбыт өттүктээх, синньигэс соҕус биилээх, кулуһун курдук көбүс-көнө, сып курдук быһыылаах-тутуулаах, уҥуоҕунан орто улахан киһи. Уопсай көрүҥэ үөһэттэн алларааҥҥа диэри эҥкилэ суох, ситэ үчүгэй, дьоҕус, “кыыс үчүгэй” киһи”. Бу Алампа суруйбут хоһуйуута өссө биир сирдэтэр туоһум буолбута.
— Биир сүрүн сирдьиппинэн эбээм буолбута. Ол кэмнээҕи саха оҕолоро үгүстэрин курдук “эбээ оҕото” буола улааппытым. Эбээм барахсан куруутун сиэтэ сылдьан остуоруйалары, былыргы үһүйээннэри кэпсээн тахсар этэ, ону истэрбин олус сөбүлүүр этим. Кини кэпсээннэригэр олоҕуран кыра эрдэхпиттэн Манчаары уобараһа санаабар сааһыланан тахсыбыта. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьар эрдэхпинэ, Манчаары Баһылайы пааматынньык оҥорон таһаардахха, хайдах буолуохтааҕын туһунан толкуйдуур этим диэтэхпинэ, омуннаабатым буолуо. Куруутун быластылыыны илдьэ сылдьан ону-маны оҥоро, көрбүт кумааҕыбар барытыгар уруһуйдуу сылдьар киһи этим. “Паартаны киртитэҕин, кинигэни дьабайдыыгын” диэн элбэхтэ мөҥүллүбүт- этиллибит киһибин. Тохсус кылааска сылдьан үүрүллэн кэриэтэ художественнайга барбытым. Дьиҥэр, археолог үөрэҕэр туттарсар санаалаах этим ээ, ону дьылҕам быһаардаҕа.
“Дьон сүбэтин истэн баран, ааптар бэйэтэ айар”
— Бүтэһиктээх дьүһүнүн булуом иннинэ элбэх көрүҥү сыымайдаабытым. Онтон биирдэстэрэ, өссө туойга эрэ оҥоһуллубут холобурун хаартыската интэриниэккэ тахсан аймалҕаны, ырытыыны таһаарбыт эбит. Ону таһынан, “Кыым” хаһыакка, пааматынньык Аллараа Бэстээххэ турбутун да үрдүнэн, ол эрдэтээҥҥи вариаҥҥа олоҕуран, дэлби сиилээн, олоххо киирбэтэх мэтириэти ырытан суруйбуттар.
— Билигин дьон ускуустубаҕа сүрдээх сыстаҕас, көхтөөхтүк ырытар, кыттыһар буоллулар. Сорохторо оннооҕор үбүлээһиҥҥэ кытталлар, холобур, биир бырайыакпын Уус Алдантан төрүттээх урбаанньыттар бэйэлэрин харчыларынан төлөөн төрөөбүт улуустарыгар туруортарар санаалаахтар. Оттон айар үлэҕэ норуот кыттыгаһын туһунан тус бэйэм санаам маннык — худуоһунньук киһи туспа көрүүлээх, айымньы кини бэйэтин иэйиититтэн тахсар. Киэҥ сиргэ туруохтаах бырайыактары норуот ырытар, бэйэтин санаатын этэр бырааптаах. Ол эрэн, түмүктүүр санааны ааптар бэйэтэ ылыахтаах, кини айымньыта буолар буоллаҕа дии. Онон туора дьон сүбэлииллэрэ сөп, ол эрэн, ыйаллара, модьуйаллара сыыһа.
— Билигин «Сата ууһа» диэн ааттаах хас даҕаны пааматынньыгы оҥорууга киирдим. Үлэтэ элбэх, толкуйдуу, дьону кытта сүбэлэһэ, ырыта сылдьабын. Худуоһунньук киһи кураанах куйаарга олорбот, дьону кытта алтыһар, сирдиир туоһулары көрдүүр. Оннук эрэ буоллаҕына, үйэлэргэ хаалар айымньылар төрөөн тахсаллар.
Егор Карпов, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар Афанасий Романов архыыбыттан ылылыннылар.
Презентация великие имена Якутии Манчаары
Ищем педагогов в команду «Инфоурок»
Описание презентации по отдельным слайдам:
Манчаары төрөөбүт алааһа
Бу кэмҥэ баайдар соҕотохто муңур тойон буолан олобуттара. Бэйэлэрин сирдэригэр, кимтэн да хонтуруола суох, таптаабыттарынан дьаһайар кыахтаммыттара. Ол түмүгэр Додор кулуба, Уот Ыстаарыһын курдук суостаах-суодаллаах, таһыырдаах, этэргэ дылы, суруктарыгар сокуоннаах тойоттор баар буолбуттара. Хаңалас улууһугар кинилэргэ дьүөрэлээх биир тойонунан Чоочо кулуба буолара.
Былыр Амма оройуонугар Бүүтээн Уйбаан со5отох маанылаах о5ото Киргиэлэй Ыстаарыһын бэрт дохсун, суостаах киһи буолан үөскээбит. Кини нэһилиэгэр кинээс, улууһугар кулуба, Саха Дууматыгар сэтээтэл буола сылдьыбыт. Араас урууга, ыһыахха тэппи көрбүт киһитин таһыйтаран иһэр эбит. Кини соруда5ын истибэтэх, толорботох киһини эмиэ таһыйтарара эбитэ үһү. Оттон кырдьыксыт, мөккүһэр дьону туох баардарын дэлби таһыйтаран накаастыыр эбит. Холобур, төбөтүн ытарчанан ыга туттарар, мооньугар о5ус курдук холуокка кэтэрдэр, ата5ар – ада5а. Муустаах булууска быра5ар, киһини ата5ыттан таңнары ыйаан баран буруонан ыһаартарар, итии күлгэ олордор, оруоска бэрдэрэр, хаһыңнаах түүн маска кэлгийэн таһырдьа хоннорор эбитэ үһү. Ааһан иһэр үөр сүөһүгэ үчүгэй дьүһүннээ5и көрдө5үнэ, сүөһү тириитин сүллэрэн, ата5ын быстаран баран, таһыйтара-таһыйтара алааһы биир гына сүүрдэрэ үһү. Уот Ыстаарыһын ити курдук со5отохто аатыран олорбут.
Көппүөс о5онньор Түөтээни алааска туттарбыт чуол5аннаах ампаара Иван Пономарев оңотторбут чуол5аннаах ампаара
Манчаары оло5ун улахан аңарын хаайыыга, хаатырга5а атаарбыта. Ордук уһун кэмңэ кини Дьокуускай остуруогар хаайыллан сыппыта. Аан бастаан 1820 с. Чоочо баай тыллаан тутуллубут. Иккиһин, эмиэ Чоочо баай хатыһыытынан, түбэһэн остуруокка хаайыллар, онтон куотар… Алтыс төгүлүн Холгума нэһилиэгиттэн тутуллан, 1847 сыллаахха атырдьах ыйыгар суутунан 10 сылга тимир сыабынан истиэнэ5э хара5алаан хаайыыга уураахтанар. 1859 сыллаахха Манчаары 54 сааһыгар хаайыыттан дьэ тахсар. Барыта быһа холоон эттэххэ, 31 сыл Дьокуускай хаайыытыгар уонна хаатырга5а сылдьыбыт. Биэс төгүл оруосканан, соро5ор отуттуута, соро5ор биэс уоннуута охсуунан таһыллыбыт. Ити кэнниттэн кинини Ньурба улууһугар Малдьа5ар нэһилиэгэр көскө баран өлүөр диэри олорбут. Манчаары Баһылай 1870 сыл сэтинньи 6 күнүгэр өлбүт.
Г.В.Либединская киһи төбөтүн уңуо5унан тыыннаах эрдэ5инээ5и мөссүөнүн чөлүгэр түһэрэр скульптор. Биллэрин курдук, Манчаары уңуо5ун 1945 сыллаахха историческай наука кандидата Ольга Всеволодовна Ионова хастара сылдьыбыта. Ону кэлин 1971 сыллаахха историческай наука кандидата Иван Васильевич Константинов хос хаһан Манчаары төбөтүн уңуо5ун ылан, Москва5а илдьэн, Манчаары Баһылай мөссүөнүн чөлүгэр түһэрэргэ көрдөспүт. Ону Либединская ылынан, Манчаары мөссүөнүн чөлүгэр түһэрэн оңорбута. Ол билигин кыраайы үөрэтэр музейга турар.
Курс повышения квалификации
Дистанционное обучение как современный формат преподавания
Курс повышения квалификации
Методика преподавания истории и обществознания в общеобразовательной школе
Курс профессиональной переподготовки
История и обществознание: теория и методика преподавания в образовательной организации
Номер материала: ДБ-440587
Международная дистанционная олимпиада Осень 2021
Не нашли то что искали?
Вам будут интересны эти курсы:
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.
Около половины детей болеют коронавирусом в бессимптомной форме
Время чтения: 1 минута
В школе в Пермском крае произошла стрельба
Время чтения: 1 минута
Минобрнауки утвердило перечень олимпиад для школьников на 2021-2022 учебный год
Время чтения: 1 минута
Школьников не планируют переводить на удаленку после каникул
Время чтения: 1 минута
Минпросвещения планирует прекратить прием в колледжи по 43 профессиям
Время чтения: 1 минута
Большинство московских родителей поддерживают экспресс-тестирование на ковид в школах
Время чтения: 1 минута
Подарочные сертификаты
Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.
Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.
Ищем педагогов в команду «Инфоурок»
Описание презентации по отдельным слайдам:
Василий Фёдоров (Манчаары) родился в 1805 году в Нерюктяйинском наслеге Кангаласского (ныне Мегино-Кангаласского) района Якутии.
Известно, что Манчаары славился быстротой своих ног, ловкостью и проворностью. Ещё ребенком Василий обладал не по годам развитой силой, мог настигнуть жеребенка на бегу и схватить его за хвост, а юношей голыми руками останавливал кобылу на скаку. На традиционном празднике встречи лета Василий не упускал случая поучаствовать в зрелищных состязаниях, в которых удальцы стремятся показать силу и красоту человеческих способностей – бегал, прыгал, боролся. Он всегда оставался победителем и награждался ценным призом мюсэ (мясными лытками). Даже в преклонном возрасте бегал по глубокому снегу и прыгал по верхушкам столбов изгороди, удивляя своей удалью.
Василий Манчаары – национальный герой народа саха, выступавший против гнета местных баев, главный персонаж первых литературных произведений на якутском языке, широко известный в народе олонхосут (сказитель) и тойуксут (запевала). Василий Федоров по прозвищу Манчаары – реальный человек, живший в XIX веке. Родился в июне 1805 года в Нерюктейском наслеге Кангаласского (ныне Мегино-Кангаласского) района Якутии. До нынешнего дня на его родном алаасе от юрты Федоровых сохранились столбы, коновязь, обугленные остатки камелька.
Когда мальчику было девять лет, умер его отец – Федор Быттааны. Без крепкой мужской руки семья быстро обеднела, терпела и холод, и голод. Манчаары испытал, что такое бедность, социальная несправедливость, жестокость тойонов, особенно родственника Манчаары, Василия Слободчикова – Чоочо Баай, что послужило причиной его мятежных выступлений.
Однажды Слободчиков – Чоочо Баай за незначительный проступок наказал совсем молодого Василия самым жестоким образом – его так высекли на площади, что обнажились ребра и сухожилия (а у якутов высеченный считается навеки лишившимся чести, для них нет оскорбления более унизительного), а затем отослал на каторжные работы в Охотский солеваренный завод. С этого момента Василий превращается в народного мстителя, грозу тойонов, о которых сказано в одной из песен о Манчаары: «Сок наших суставов, наши слезы они пьют, потому жиреют. » При жизни Манчаары арестовывали пять раз, он четыре раза совершал побеги из тюрем и каторги. Но как только возвращался – продолжал борьбу против тойонов.
Народ поддерживал Манчаары всю его сознательную жизнь, скрывал, кормил. А он, отнимая богатства у тойонов, все раздавал беднякам. Василий стал человеком-легендой, человеком-мечтой. Только за 1833 год он с товарищами совершил 18 смелых налетов на тойонов. Когда дело Манчаары дошло до Сената Российской империи, вместе с ним судили 47 человек. В 1847 году суд вынес решение: приковать Манчаары цепью к стене якутской тюрьмы сроком на 10 лет. Срок приговора истек в 1857 году, но только в 1859 году с него сняли цепь и выслали на поселение в Первый Бордонский наслег Мархинского улуса (ныне Мальжегарский наслег Нюрбинского улуса).
6 ноября 1870 г. умер национальный герой и первый известный поэт-импровизатор Василий Федоров-Манчаары.
Песня о народном герое Манчаары Кто великих богачей черным замыслам Шел наперекор, Кто муку злую переносьем своим разрезал И страданье лютое голенями своими переходил, У кого мускулы бедер окрепли И, как лось-самец, быстрым он стал. У кого мускулы предплечья налились И отважным, мощным он стал. Как звезды ясные, глаза кто имел, От упорной воли жесткие и черные волосы имел, Кто малых бедных крыльями был – Тот удалой Василий Манчары.
«В делах и подвигах национальных героев мы изучаем эпическое наследие духовной культуры народа Саха, которое является своеобразной энциклопедией древней истории, которую необходимо сохранять, изучать, знать» М.Е. Николаев
Курс профессиональной переподготовки
Библиотечно-библиографические и информационные знания в педагогическом процессе
Курс повышения квалификации
Охрана труда
Курс профессиональной переподготовки
Охрана труда
Номер материала: ДБ-1293697
Международная дистанционная олимпиада Осень 2021
Не нашли то что искали?
Вам будут интересны эти курсы:
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.
Школьных охранников предлагают обучать основам психологии
Время чтения: 2 минуты
55 российских школ остаются на карантине по коронавирусу
Время чтения: 0 минут
Школьников не планируют переводить на удаленку после каникул
Время чтения: 1 минута
Более половины родителей не состоят в родительских чатах
Время чтения: 1 минута
Минпросвещения планирует прекратить прием в колледжи по 43 профессиям
Время чтения: 1 минута
В школе в Пермском крае произошла стрельба
Время чтения: 1 минута
Подарочные сертификаты
Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.
Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.
Манчаары баьылай биография сахалыы
Ээ ити миигин этэллэр
Күөх Мотуруонаны ытыһыттан үүттээн баран,быанан соһон илдьэ барар.Дьоннору итии хобордооххо олордор.Садист.
Роман, Күөх Кэтиририиһи буотах дуо
Күлүгээн. Бандьыыт буоллаҕа ди.
Уонна баран оло5ун тиьэх куннэрин, бэйэтин курдук, бэйэтин айыл5атыгар сеп тубэьэр криминальнай ньурба улууьугар олорон тумуктээбитэ.
Кинини сыылка5а ньурба улууьугар ыыппыттара.
Чоочо бэйэтин кэмигэр,салайар,дьону тумэр,прогрессивнай ейдээх-санаалаах буолан баайдык-тоттук олордого,оттон быраатын уола Василий Федоров улэни себулээбэт,дьахтарымсах,халыыр-талыыр,хайдах ейдээх киси,кысын ортото кэбисиллибит оттору уоттуой,бутун нэсилиэк кыстаан тахсар отун.Ыраахтаагы былааса асара гуманнай эбит,билигин эбэтэр коммунягалар былаастара биир тыла суох саа уосугар туруоруо этилэр.
Абаҕата Чоочо кыыллаан кэбиспит.Наһаа батталлаах кырыктаах эбит.Манчаары аҕата өлүөҕүттэн ийэтин кытта кини сэнээһинигэр кырбааһыныгар түбэспит.Туохтара да суох хаалларбыт,сүөһүлэрин,сылгыларын,оттуур ходуһаларын албынынан тутан ылбыт.Оҕо эрдэҕинээҕитин иэстэһэн батталлаах эрэ баайдары кэһэтэлиир буолбут.Дьадаҥыларга,ыарыһахтарга,тулаайахтарга көмөлөһөр эбит.Саха Робин Гуда.
Вася уголовник чистой воды.Грабеж, дьон бас билиитин уоттуур, насильник, побег с мест заключения. Ити барыта уголовнай статьялар.Неоспоримый уголовник. Эьиги национальнай герой диигит. Опомнитесь люди! Сахалар акаарылар диэхтэрэ. Диэбиттэрэ да5аны.
Куоста, саха ботах эбиккин.Манна уехсэ олорор.Диссидент диэн болагын
Манчаары Баьылай герой буолбатах эрээри, мээнэ киьи тулуйбат ыар олоьу олорон ааспыта, кини санаатын кууьэ, ейе-санаата, кууьэ-уоьа киьини сехтерер, бука, куьаьан киьи эбитэ буоллар, тыыннаах хаалыа суох этэ. киьи быьыытынан утуе киьи буолан уйэтин мунаатаьа. биир бэйэм убаастыыбын.
Манчаары аҕата өлбүтүн кэннэ абаҕата Чоочо сайыҥҥы кэмҥэ көмөлөс диэбит. Эрдэттэн поддержкалыы сатаабыт хас да сылы быһа. Онтон көмөлөһөр киһи сылайар буо хайатын наар көмөлөһүөй, онно манчаары өстүйэн дьэ ол Чоочо отун кэрийэ сылдьан уоттуур.
Дьэ ол кэннэ нэһилиэк бас-көс өттө түмсэннэр кытаанах миэрэҕэ тардаллар, тохтоо диэн абаҕата сэрэтэр ону ол диэбэккэ өссө өрө баран туран дьоннору дьаһайар халыыр буолбут. Дьэ ол кэннэ ыраахтааҕыга үҥсүү түһэрэннэр хаайтараллар, биир киһилиин күрүүллэр: аннараа киһитэ аргыһа переградагы ыстанан туоруур Манчаары ситэ тиийбэккэ сууллан истэҕинэ киһитэ илиитин ууна охсон тардан ылар, дьэ ол күрээн иһэннэр Манчаары толкуйдуур бу киһи миигиннээҕэр кыахтаах эбит эрдэ-сылла өлөрүөххэ наада диэн, оннук түүн киһитэ сылайан утуйа сыттаҕына өлөрөн кэбиһэр. Дойдутугар баран биир баай кыыһын күрэтэн илдьэн ойох гынар. Ол өссө хайдах ойох гыгара биллибэт.
Уопсайынан күлүгээн буо көрдүргээн оннук дьаабыланнаҕа ди.
Ону дьэ ыраахтааҕы былааһа сууллубутун кэннэ, Сэбиэскэйдэр-комунистар Манчаарыны герой оҥороллор.
Ити кэмтэн ыла Манчаары ороспуонньуктаабыта геройга кубулуйар, кинини онно манна пропагандалыыллар, даже оскуола оҕолоругар саха литературатыгар эмиэ пропагандалаан герой курдук кэпсииллэр.
Манчаары аҕата өлбүтүн кэннэ абаҕата Чоочо сайыҥҥы кэмҥэ көмөлөс диэбит. Эрдэттэн поддержкалыы сатаабыт хас да сылы быһа. Онтон көмөлөһөр киһи сылайар буо хайатын наар көмөлөһүөй, онно манчаары өстүйэн дьэ ол Чоочо отун кэрийэ сылдьан уоттуур.
Дьэ ол кэннэ нэһилиэк бас-көс өттө түмсэннэр кытаанах миэрэҕэ тардаллар, тохтоо диэн абаҕата сэрэтэр ону ол диэбэккэ өссө өрө баран туран дьоннору дьаһайар халыыр буолбут. Дьэ ол кэннэ ыраахтааҕыга үҥсүү түһэрэннэр хаайтараллар, биир киһилиин күрүүллэр: аннараа киһитэ аргыһа переградагы ыстанан туоруур Манчаары ситэ тиийбэккэ сууллан истэҕинэ киһитэ илиитин ууна охсон тардан ылар, дьэ ол күрээн иһэннэр Манчаары толкуйдуур бу киһи миигиннээҕэр кыахтаах эбит эрдэ-сылла өлөрүөххэ наада диэн, оннук түүн киһитэ сылайан утуйа сыттаҕына өлөрөн кэбиһэр. Дойдутугар баран биир баай кыыһын күрэтэн илдьэн ойох гынар. Ол өссө хайдах ойох гыгара биллибэт.
Уопсайынан күлүгээн буо көрдүргээн оннук дьаабыланнаҕа ди.
Ону дьэ ыраахтааҕы былааһа сууллубутун кэннэ, Сэбиэскэйдэр-комунистар Манчаарыны герой оҥороллор.
Ити кэмтэн ыла Манчаары ороспуонньуктаабыта геройга кубулуйар, кинини онно манна пропагандалыыллар, даже оскуола оҕолоругар саха литературатыгар эмиэ пропагандалаан герой курдук кэпсииллэр.
Манчаары эдэр сылдьан дьаабыламмытын, бар дьонуттан кердеЬе сатаабытын, Мэцэлэр уурбуттэр, онон Ньурба5а кэлэн нус бас олорон, кинээстээн, кырдьар сааЬыгар елбут. Билигин даа баар суол, эдэр киЬи сыыЬара, буккуллара элбэх буо. Аргылыы2, хаартылыы сырыттаххытына, эЬиги даа ханна тийиэххит биллибэт.
Цин, Мэнэлэр буотах, Ханаластар уурбуттэрэ. Манчаары Ханалас улууьун Нееруктээйи нэьилиэгин киьитэ. Билиннинэн Мэнэ-Ханалас Нееруктээйитэ. Ол уурэллэрин са5ана Ханалас улууьа Илин уонна Ар5аа Ханаластарга арахса илигэ, биир улахан улуус этэ.
Мандьыыт буо мандьыыт
Кэлин тоһуппуттар этэ батта
Вася о5о эрдэ5иттэн ис иьитэн баппат эбит.
Дьон ампаардарыттан ууттэрин холбуйан иьэр, туьахтарыттан куобахтарын уорар, кулунчугу олорон утэн сиир.Улэ диэннэ олох наада буолбат. Чоочо киьи гынаары такайа сатаан баран аккаас биэрэр. Вася улаатта5ын аайы преступленията эмиэ улаатан сууттанан хаайыылаах буолар.
Хааныгар баар дьыала.
Онтон ол бэйэтин курдук крутой нравтаах ньурбаларга тиийэн сыһыйдаҕа дии уонна сааһа да ыраатан түспэтийдэҕэ.
Онно тиийэн быр-бааччы олорон олоҕун түмүктээбит Мэҥэ уола Вася Слободчиков.
Салгыыта, Мэнэлэр диэн атыттар буо. Манчаарыга туох да сыьыана суох улуус. Манчаары хата Мэнэлэр баайдарын элбэх киьини халаан дьонно тунэппит сурахтаах. Манчаарын Ханалас улууьун Нееруктээйитэ буо.
Мин саныахпар Манчаарыны тумус туттар сыыһа,саха былыр былыргыттан ороспуойдаан айаҕын ииттэн кэлбэтэҕэ,сүөһү ас ииттэн үлэлээн хамсаан ураты тулуурунан биллибит омук,Врангель железные люди Сибири диэн мээнэ эппэтэх буолуохтаах.
Сүрэҕэ суох киһи ороспуойдуур,ол кини дойдутугар күрээн кэлбитэ сонун буолбатах,оннооҕор бараах кэлэр
Оччо5о Манчаары Баьылай кимэ туга баччаанна диэри быьаарылла илик да? Эмиэ да герой, эмиэ да бандит.
—, сымайанан кэпсээмэ.Манньыаттаах бэтэрээҥи киһи
—, сымайанан кэпсээмэ.Манньыаттаах бэтэрээҥи киһи
Сахалар дьэ үөхсэргитин эрэ билэҕит.Манчаары курдук улуу киһи төрүү илик.Сыалай улахан күүскэ утарсыы оҥорбут киһи.Ол саҕана төрөөбүккүт буоллар атыны туойуо этигит хайгыы хайгыы сутаан өлүмээри манчаары аһын сиэбитин эрэ баар буолуо
Тойоно Хачыкаат Уйбаан дьону халыы кэлбитин быардаан баран чороччу кэлгийэн кэбиьэр Баасканы уонна тэбиэлээн бирдиргэтэр. Манчаары Бааска эйигинэ да суох хаайыыга нууччалар кырбаан доруобуйабын ылыахтара кырбаама диэн кордоьор. Полициялар тутан илдьэ баран истэхтэринэ Хачыкаат Уйбаан сэрэн корсуохпут диэн саанар.
Хачыкаат Уйбаан ходуьатагар отууга утуйа сытта5ына Бааска хаайыыттан курээн кэлэн маьынан охсоору уомэн кэлэр.
Уйбаан куобах суор5анын эмискэ Бааска тоботугэр саба тэбэн баран алтан чанньыгынан тобо5о биэртэлээн куоттарар.
Манчаары ситтэрбэккэ куотар. Куотан иьэн Хачыкаат Уйбаан аны суолгун туора хаамыа суохпун, миигиттэн сэрэнэн кэтэнимэ диир.
Уолаттар оннук быьаарсыбыттар уьу.
Манчаары аргыһын туһунан
Сүүсчэкэ сыл анараа өттүгэр билиҥҥи Сунтаар улууһун кииниттэн чугас баар Илимниир диэн сиргэ Мөтөх уола Анисим диэн бэрт сытыы-хотуу киһи олорбута үһү.
Бу Анисим Бордоҥ нэһилиэгэр Батыгыр Баһылай диэн киһи ойоҕун кытта көссүүлэһэрэ үһү. Оччотооҕу сокуоҥҥа бэргэһэлээх киһи ойоҕун арааран ылар табыллыбата үһү. Кини бу дьахтары ойох ылыан Батыгыр Баһылай мэһэй буолбут. Арай, кинини өлөрөн эрэ баран ыллаҕына сатаныах курдук. Оттон Батыгыр Баһылай онно-манна ырааппатах, бэрт нүһэр, улахан күүстээх киһинэн сылыктанара. Анисим, өлөрүөх киһи, онтон ордук толлор эбит.
Ити кэмҥэ Илимнииргэ Туман диэн эмиэ бэрт хорсун киһи баара үһү. Анисим бу киһиэхэ «Батыгыр Баһылайы өлөрдөххүнэ тыйдаах биэни биэриэм» диэн кэпсэтиһэ сылдьыбыт. Онуоха Туман Батыгыр Баһылай күүһүттэн саллыбыт, «бостуой сыыһа-халты туттан бэйэбин былдьатыам» диэн батынан кэбиспит уонна сотору чэй, табах атыылаһа Мухтуйалаан хаалбыт.
Анисим итинэн тохтооботох, биирдэ Батыгыр суоҕуна кини кэргэнигэр (аата биллибэт) кэлэн «сарсын киһиҥ туутун көрө барарыгар быһаҕын хайдах эмэ илдьэ хаал» диэбит. Батыгыр ити кэмҥэ Такыр Элээнэ диэн Илимнииртэн икки көс сиргэ туулуура. Сарсыарда туутугар бараары турдаҕына ойоҕо «доҕоор, быһаххын хаалларан бар эрэ, бүгүн туос хастыам этэ» диэн көрдөөбүтүгэр, бэркэ саараан баран биэрбит. Анисим эрдэ Такыр Элээнигэр баар киһи уҥуоҕар күүтэн сыппыт.
Батыгыр туутуттан балыгын сүөкээн баран туутун тылбыытын уга олордоҕуна Анисим үөмэн кэлэн быһаҕынан хонноҕун анныгар саайбыт. Онуоха анарааҥҥы киһи Анисимы харытыттан харбаан ылан сиргэ ньиччи бырахпыт. Анисим быара доргуйан уҥан хаалбыт. Биирдэ өйдөнөн кэлбитэ киһитэ тура сатаан үнүөхтээн эрэр эбит. Онуоха ыстанан тиийэн сүктэрэ сылдьан харса суох быһаҕынан анньыалаабыт. Батыгыр Баһылай «ойохпун ыл, бэйэбин эрэ тыыннаах хааллар» дии сатаабытын истибэккэ Анисим кинини өлөрөн кэбиспит.
Дьэ, «Батыгыр Баһылайы киһи өлөрбүт» диэн айдаан буолар. Силиэстийэ барар да ким өлөрбүтүн кыайан булбаттар. Ити кэнниттэн биир ый кэриҥэ буолан баран Мухтуйаттан Туман төннөн кэлэр. Батыгыр Баһылай өлбүт сураҕын истэн баран «Мөтөх уола Анисим миигинэн өлөртөрөөрү тыйдаах биэни сыҥалыы сатаабыта, онон, бука, кини өлөрдөҕө» диэн кэпсээбит.
Онтон силиэстийэ буолан, Мөтөх уола Анисим тутуллар. Бу суут уурааҕынан Анисим, Туман, Кыйтык Өндөрөй уонна Батыгыр Ойоҕо – барыта түөрт киһи уоннуу сылга хаатыргаҕа ыытыллаллар. Кыйтык Өндөрөй уонна Туман бу дьыалаҕа хайдах эриллэн барбыттара чуолкайдаммат.
Хас сыл буолбута биллибэт. Биирдэ сайын сарсыарда эрдэ, ынахтан киирии саҕана, Туойдаах диэн Илимнииртэн икки биэрэстэлээх сиргэ эдьиийин хоспоҕор Мөтөх уола Анисим баар буолан хаалар. Эдьиийэ соһуйар даҕаны, куттанар даҕаны. Дьэ, хайдах былааннаах эргийэн кэлбитин сураһыы буолар, онуоха Анисим кэпсиир «миигин босхолоотулар. Соҕурууттан Манчаары Баһылай диэн Дьокуускай ааттааҕын кытта аргыстаһан кэллим. Ол киһим манна кэлээри гыммытын, дьоммун-сэргэбин аймыа диэн аҕалбатым. Ол киһи уол оҕо үс уһуктааҕа, аҕыс кырыылааҕа, күлүгэ көстүбэт киһи. Кини өрүс баһынан дойдулаата, оттон мин дойдубун буллум» диэн буолбут.
Эдьиийэ үгүһү-элбэҕи төргөөбөккө «ыраах айантан сылайбытыҥ буолуо, сынньан» диэн баран омуһахтан тымныы ымдааны ылан иһэрдэн утутан кэбиспит. Киһи утуйан хаалбыт. Дьахтар кэнники өй булан, бу улуу түөкүнү кытта булсубут буоллаҕа, онон киһини-сүөһүнү былдьыахтара диэн уолуттан куттанан, хоспоҕун аанын дүлүҥүнэн баттатан баран дьоҥҥо тиийэн тыллаан биэрбит.
Анисим иккиһин туттуллан баран эргиллибэтэҕэ үһү.
Быһаарыы: Анисим Тимофеев диэн Сунтаарга үөскээбит киһи эбит. Кини Манчаарыны кытта бииргэ хаатырга үлэтигэр сылдьан, 1841 сыллаахха кулун тутар 30 күнүгэр Нерчинскэй руднигыттан күрээбиттэр. Кинилэр бастаан Биитим өрүһүнэн (Нерча өрүс сүнньүн тутуһан хоту түһэн баран, Яблоневай хайаны туораан, Биитимҥэ Каренга диэн уҥа салаанан киирбит буолуохтарын сөп) Өлүөнэҕэ киирбиттэр. Онтон арахсан төрөөбүт дойдуларыгар барыталаабыттар.
Анисим Тимофеев ити сайын дойдутугар тутуллубут уонна Дьокуускай түрмэтигэр балаҕан ыйын 24 күнүттэн ыла хаайыллыбыт. Кини ити хаайыыга 1842 сыл ыам ыйыгар диэри сыппыт уонна Манчаарыны кытта бииргэ Нерчинскэй рудникка төттөрү ыытылларга ууруллубут.
Ол эрээри Анисим Тимофеев 1842 сыл бэс ыйын 4 күнүгэр Дьокуускай куорат балыыһатыгар сытан ыалдьан өлбүт (хаатырга ыар усулуобуйатын, хас да ыйы быһа сатыы дойдутугар күрээһини, кэлин эмиэ хаайыллан сытыыны тулуйаахтаабатах).
Нахара сөпкө этэҕин
Кэпсээҥҥэ да суруллубут этэ дииЧоочоҕо от көрдүү кэлбитигэр абаҕата мөҕөр сайын оттобокко оонньу сылдьыбытын диэн саха киһитэ сайын үлэлэбэтҕинэ кыһын аччыктыыра биллэр буо
Аймахтарын биир дойдулаахтарын халаан талаан олорбут, дьахтары күүс өттүнэн ойох оҥостор ресидивист хайыылаах киһини национальнай герой оҥосторбут сыыһа диибин
Кини нууччалар хаһаахтар батталларын утары охсуспатаҕа, кини сахалары халыыра бэйэтин норуотун дьонун терордаабыт киһи
Манчаары дьоруой. Кини харса хабыра суох, хорсун киьи. Батталы утарсааччы.