мжит афури биография на башкирском языке
Башҡорт әҙәбиәтенең классигы Мәжит Ғафури (Ғәбделмәжит Нурғәни улы Ғафуров) 1880 йылдың 2 авгусында Башҡортостандың Стәрлетамаҡ өйәҙе (хәҙерге Ғафури районы) Елемҡаран ауылында хәлфә ғаиләһендә тыуған. Ете йәштән үҙҙәренең ауыл мәҙрәсәһенә уҡырға инә. Бер аҙҙан һуң Елемҡарандан алыҫ түгел Үтәш ауылы мәҙрәсәһендә уҡып белем ала.
1898 йылда Троицк ҡалаһына барып, Зәйнулла ишан мәҙрәсәһенә керә. Бында ул прогрессив характерҙағы ваҡытлы матбуғат менән таныша, халыҡ тормошон ныҡлап өйрәнә, төрлө заводтарҙа, Рәмиевтең алтын приискыларында эшләп уҡыуын дауам иттерә. Ҡаҙаҡ далаларында балалар уҡыта, ҡаҙаҡ халҡының фольклорын өйрәнә, рус әҙәбиәте менән дә ҡыҙыҡһына башлай. 1904 йылда Ҡаҙанға килеп, “Мөхәммәдиә” мәҙрәсәһенә уҡырға инә. 1906 йылдың аҙаҡтарында М. Ғафури Өфөгә ҡайта һәм “Ғәлиә” мәҙрәсәһенә уҡырға урынлаша.
М. Ғафури XX быуаттың баштарында ижад эше менән шөғөлләнә башлай. Был осорҙа ижад ителгән “Себер тимер юлы”, “Башҡа мәмләкәттәрҙә мосолмандарҙың хәле”, “Ғилем”, “Йәш ғүмер” кеүек гуманизм менән һуғарылған, аң-белемгә саҡырған, өгөт-нәсихәтле дидактик шиғырҙары инде халыҡ күңеленә бик яҡын инеләр.
1905 йылғы революция көндәрендә ул “Ваҡыт етте”, “Шатлыҡ йыры”, “Хөрриәт дәүерендә”, “Бай кеше” кеүек ысын көрәш пафосын сағылдырған агитацион рухтағы шиғырҙарын яҙҙы. Халыҡты азат итмәй тороп, милли азатлыҡҡа ирешеп булмаясағын аңлатырға тырышты. Беренсе рус революцияһы баҫтырылғас, ҡара реакция йылдарында “1906 йылдың 1907 йылға васыяты”, “Етенсе йылдың яуабы” кеүек әҫәрҙәрендә самодержавиены ҡорал менән ҡыйратырға, донъяны үҙгәртеп ҡорорға өндәне, “донъяға башҡа күлдәк” кейҙереү өсөн һәр төрлө иҙеүҙәргә ҡаршы сығырға өндәне.
Империалистик һуғыш йылдарында шағир был һуғыштың тәүге көндәренән үк кемдәр файҙаһына булыуын аңлай, “донъяның ҡанға батырылыуына”, “тол ҡатындарҙың, үкһеҙҙәрҙең, хәйерсе, ғәриптәрҙең ҡыҙғаныс донъяһы эсендә кешенең тапалып ҡалыуына”, һуғышҡа ҡаршы көслө протест белдереп шиғырҙар яҙа.
М. Ғафуриҙың егерменсе йылдар ижадында проза жанры ҙур урын биләй. Ул революцияға тиклем дә “Фәҡирлек менән үткән тереклек”, “Аслыҡ йыл йәки һатлыҡ ҡыҙ”, “Ярлылар, йәки өйҙәш ҡатын”, “Үгәй балалар”, “Онотолған енәйәт”, “Һалдат ҡатыны Хәмиҙә” кеүек реалистик хикәйәләрен ижад итте. Ә инде һуңғы йылдарҙағы прозаһы тәрән эпик дөйөмләштереүҙәр, тулы ҡанлы художество образдар тыуҙырыу, халыҡ тормошон киңерәк полотноларҙа күрһәтеүе менән характерлылар. Айырыуса “Ҡара йөҙҙәр”, “Шағирҙың алтын приискыһында”, “Тормош баҫҡыстары” повестары башҡорт прозаһын үҫтереүҙә әһәмиәтле роль уйнанылар.
М. Ғафури башҡорт әҙәбиәтенең бөтә жанрҙарында ла эшләне. Мәғрифәтселек, революцион-демократик идеялар менән һуғарылған романтик стилдәге шиғырҙары һәм поэмалары, реалистик прозаһы менән бергә, ул балалар әҙәбиәте өлкәһендә мауыҡтырғыс әҫәрҙәр ижад итте, мәҫәл жанрына нигеҙ һалды, тәнҡит һәм үткер публицистика өлкәһендә даими эшләп килде.
1934 йылдың 28 октябрендә М. Ғафури күптән килгән үпкә ауырыуынан Өфөлә вафат була.
Мәжит Ғафуриҙың бала сағы һәм уҡыу йылдары.
Бәхет көтһә, берәү йәш заманында
Бәхетте эҙләһен мәктәп янында
Хәйерле көн, хөрмәтле уҡыусылар! Мин Нуриман районы Яңы Күл урта мәктәбенең башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Әлиә Закуан ҡыҙы Хисаметдинова булам.
Дәрес барышында һеҙҙең менән дә танышып өлгөрөрбөҙ, тип уйлайым.
Ә хәҙер иң тәүҙә һеҙ 5-се синыфта яратып уҡыған бер әҫәрҙе иҫкә төшөрөргә кәрәк буласаҡ. Бының өсөн минең эргәмә ярҙамға 3 уҡыусыны саҡырам. Зөһрә, Айҙар һәм Гүзәл, килегеҙ әле.
А) Беҙ уҡып ишеттерәсәк әҫәрҙән өҙөктө иғтибар менән тыңлағыҙ һәм әҫәрҙең исемен, авторын билдәләргә тырышығыҙ. Килештекме? (“Ат менән эт” мәҫәленән өҙөк уҡыла).
Ҡыҙҙыра ҡояш ер өҫтөн,
Көн бөгөн сикһеҙ эҫе.
Башта рәтләп һүҙ ҙә ҡушмай.
“ Һүҙең урынлы, бик дөрөҫ.
Көҙгәрәк күрһәң ине
Был ерҙә нимә үҫкәнен.
Ниндәй әҫәр булды инде? (“Ат менән эт” мәҫәле.)
Б) Һеҙ 5-се синыфта яратып ятлаған бер әҫәргә ҡарата рәсем төшөргән инем. Ҡарағыҙ әле. Ниндәй әҫәргә ҡарата эшләгәнмен? (“Һарыҡты кем ашаған?” мәҫәле. Был мәҫәлдең авторы кем? М. Ғафури).
“ҡыҙғанып тора инем үҙем һеҙҙе,
Асыуланһам, ҡалдырмамын берегеҙҙе,
Һарығымды кем ашаһа, шул кешене
Талап итәм миңә тотоп биреүегеҙҙе”.
Тимәк, беҙ бөгөн дәрестә 1-се Башҡортостандың халыҡ шағиры Мәжит Ғафури тураһында һүҙ алып барасаҡбыҙ.
Бөгөнгө дәресебеҙ ғәҙәттәге дәрес түгел, ул – дәрес сәйәхәт тә, дәрес уйланыу ҙа, сөнки беҙ һеҙҙең менән М. Ғафуриҙың бала сағы һәм уҡыу йылдарына сәйәхәт ҡыласаҡбыҙ. Һәм Мәжит Ғафуриҙың түбән синыфтарҙа үтелгән әҫәрҙәрен ҡабатлау, шуның нигеҙендә яҙыусының балалыҡ йылдары, тормошо һәм уҡыу йылдары буйынса яңы мәғлүмәттәр алыу – был беҙҙең төп бурысыбыҙ.
Ә хәҙер дәфтәрҙәрҙе асып, бөгөнгө числоны, теманы һәм эпиграфты яҙып алығыҙ.
-Ғаиләбеҙ тағы ишәйергә тора. Хоҙа ризыҡтарын киң ҡыла күрһен инде! – тине.
Ниһайәт, ҡояшлы иртәлә донъяға килгән 5-се балаға Мәжит тип исем ҡушалар. (портретын күрһәтәм). Был 1880 йылдың 1 авгусында Ғафури районы Еҙемҡаран ауылында була. ( Таҡтаға эләм. “туҡталыш: 1880 йыл, 1 август”).
2) Еҙемҡаран тәбиғәте һәм ауылы тураһында. (таҡтаға эленә: Еҙемҡаран ауылы).
Еҙемҡаран ауылы тәбиғәттең гүзәл мөйөшөнә урынлашҡан. Уралтау тармаҡтары булған зәңгәр түбәләр итәгендә зифа буйлы ҡайын һәм ҡарағайҙар үҫә, йылға үҙәндәрендә ап-аҡ күбек һымаҡ күпереп муйыл сәскәһе ата. Туғайҙары гөлгә күмелгән, иген баҫыуҙары ҡара тупраҡлы бында. Ауыл ситендә ер ҡуйынынан ике шишмә урғылып сыға. Уларҙың ҙурырағын Ҡаран тип, кескәйерәген Үрге шишмә тип йөрөтәләр. Еҙем йылғаһы һәм Ҡаран шишмәһе өсөн ауылға Еҙемҡаран тип исем ҡушылған.Тәбиғи, боронғо башҡорттар үҙҙәренең нәҫел-ырыуын 7 быуынғаса белгәндәр. Кәлсер-табын ырыуынан сыҡҡан Ғафуриҙың шәжәрәһе 21-се быуынға тиклем һаҡланған.
3) М. Ғафуриҙың бала сағы.
Бөтә ауыл балалары кеүек Мәжит тә ат ярата. Ул 4-5 йәшенән үк атҡа атлана, етеҙ генә һыбай йөрөргә өйрәнә.
Шулай бер көндө атаһының йәш тайға тәү тапҡыр йүгән һалып ауыҙлыҡ кейҙереүен ҡыҙыҡһынып күҙәтте Мәжит.
Ағаһы Мәһдиҙең йәһәт һикереп атланыуы булды – тай үрәпсеп, арт аяҡтарына баҫты һәм һыбайлыны ырғытырға тырышты. Ләкин ағаһы, ауыҙлыҡты ныҡлап тартып, аяҡтары менән һыртына йәбешкәс, мәхлүктең буйһоноуҙан башҡа сараһы ҡалманы. Был хәлде күреп торған Мәжит ялбара башланы:
Атай, мине лә атландыр!
Улым, әллә ҡайҙа ҡолап ҡалырһың!
Шулай ҙа атай кеше улының теләген үтәргә булды. Атаһының улын атҡа ултыртҡанын күреп, өйҙән атылып әсәһе килеп сыҡты:
Атаһы, харап итәһең бит баланы!
Ләкин һуң ине инде. Йәш тай ярһып алға атылды, ҡапыл һикереп, икенсе яҡҡа боролдо ла кескәй һыбайлыны сөйөп ырғытты. Шунда уҡ артҡа сигенде һәм иҫләмәҫтән сабыйҙың аяғына баҫты. Әсә йүгереп килеп улын күтәреп алды. Малай, һынһыҙ булып, уның ҡулына һуҙылып төштө.
И балаҡайым! Өлгөрә алманым шул!
Ошо хәлдән һуң Мәжит оҙаҡ ҡына ауырып ятты. Бала саҡтағы был фажиғә уның өсөн эҙһеҙ үтмәне – ул уң аяғына аҡһап ҡалды.
Шуның өсөн дә, Мәжит бала саҡта йүгерешле уйындарға ҡатнаша алмай. Ул уйындарҙа тиҫтерҙәренең ҡылығын ентекле күҙәтә һәм берәүҙә лә шик ҡалдырмаҫлыҡ ғәҙел хөкөм сығара торғайны. Уйын тигәндә Мәжит үтә маһир, оҫта ойоштороусы: иртүк тороп йә ҡапҡа бағанаһы башына, йә башҡа берәй бейегерәк урынға баҫып дуҫтарын саҡыра, “һә” тигәнсе ялан аяҡлы, киндер ыштанлы, түбәтәйле ауыл малайҙары уны уратып ала. Мәжит ойошторған уйындар ҙа малайҙарға хас булғанса һуғышыу түгел, мәғәнәле, мауыҡтырғыс – һуҡма туп, соҡор туп, йүгерешеү-ярышыу, көрәш-еңеү. Ә күберәк малайҙар Мәжиттең хикмәтле һүҙҙәрен тыңларға яраталар. Ҡатмарлы йомаҡтар әйтергә, тылсымлы әкиәттәр һөйләргә тигәндә Мәжит бер ҙә ялындырып торманы. Уның үтә ҡыҙыҡлы әңгәмәләрен тыңларға хатта өлкәндәр ҙә йыйылған саҡтар ҙа була.
4) Мәктәпкә тәү тапҡыр килеүе. (“Еҙемҡаран” мәҙрәсәһе)
Атаһына эйәреп тәү ҡат мәктәпкә килгән кескәй Мәжитте шәкерттәр айырыуса йылды ҡаршыланылар. Малайҙың зирәклеге, һәләтле булыуы, өлкән шәкерттәргә лә ауыр һабаҡты төшөнөргә ярҙам итеүе уның абруйын күтәрҙе. Төрки телен яҡшы өйрәнгәс, ғәрәпсә лә уҡый башланы ул. Һәм үҙе түбән синыф уҡыусыларына дәрестәр бирә башлай.
(ОЛО ҮТӘШ туҡталышы)
13 йәшендә ауыл мәктәбен уңышлы тамамлаған улын уҡытырға, белемле мулла итергә хыяллана ине атаһы. Ошо маҡсат менән ул Оло Үтәш мәҙрәсәһенә уҡырға бирергә тигән ниәтен еткерә. Был 1893 йылда була.
Мәжитте бөтә ғаиләһе менән оҙаталар, сөнки был бит Мәжиттең тыуған нигеҙҙән тәүге тапҡыр юлға сығыуы. Алда уны ниҙәр көтөүен кем белә?
Бәхетең бар икән, беҙҙең өсөн дә уҡы әйҙә, тине
Мәһди ағаһы. Кескәй Әхсән генә ағаһы менән ҡосаҡлашып хушлашты.
Еҙемҡаран менән Оло Үтәш араһы яҡын булһа ла Мәжит үҙен бик алыҫ юлға сыҡҡан кеүек хис итте. Был бит – ғүмер юлының башы, уның тәүге аҙымдары.
Тик бында ла Мәжит оҙаҡҡа ҡала алмай. Баланы өйҙә фажиғәле хәбәр көтә: уның атаһы вафат була. Атаһының үлеүенә бер йыл тулыр-тулмаҫтан, әсәһе лә донъя ҡуя.
Һуңынан был ауыр ҡайғылы мәлен хәтерләп, Ғафури шулай яҙҙы:
11 йәштә алға киттек 2-3 ҡабат,
Шул ваҡытта мине бәлә алды ҡамап:
Маҡсатыма етәмен тип тырышҡанда
Атам-әсәм вафат булып һынды ҡанат.
Мәжит Нурислам ағаһы тәрбиәһендә тороп ҡала. Ағаһы ярлы булғанлыҡтан, Мәжиткә бай балаларына аш бешереп, самауыр ҡайнатып хеҙмәт итеп уҡырға тура килә. Ағаһы мәжбүри рәүештә өйләнгәс, тамаҡ туйҙырыу, өҫ-башты ҡарау 12 йәшлек Мәжиттең үҙенә ҡалды. Тамам арығанлыҡтан, Оло Үтәш мәҙрәсәһендә уҡыу егетте шаҡтай ялҡытҡайны инде. Шуға күрә, ул ситкә китеп икенсе мәҙрәсә табыу тураһында хыяллана. Өфө, Ҡазан, Троицк кеүек ҡалаларға барып, ҙурыраҡ мәҙрәсәләрҙә уҡығыһы килә.
(Өфөләге “Ғосмания” мәҙрәсәһе)
Шундай ниәт менән ул 1896 йылда, үҙҙәренең ауылдаштарына эйәреп, Өфөгә килә. “Ғосмания” мәҙрәсәһенә инеү теләге менән йөрөй, ләкин был мәҙрәсәгә инә алмай. “Аҡса яғың нисек? Һиңә бында тороу ҡыйын булыр” тигән һүҙҙәр был мәҙрәсә шәкерте булыу өмөтөн өҙҙө. Өфө уны үҙ ҡосағына алырға теләмәгәс, ҡаланан алыҫ түгел Ҡыйышҡы ауылына килеп мәҙрәсәгә урынлаша. (ҠЫЙЫШҠЫ мәҙрәсәһе).
Ҡыйышҡы мәҙрәсәһендә уҡыу ғына түгел, уҡыта ла башлай. Тау араһында көндәр һыуыта башлай. Әүәлгесә, уҡыуҙы дауам итеү теләге менән бергә йылы мәктәп, китптар һағындырғайны. Үҙенә тейешле аҡсаларын алғас, ауылына ҡайтты Мәжит, шул уҡ ауыл мәҙрәсәһендә үҙе уҡып, уҡытып 1897 йылдың көҙө менән 1898 йылдың яҙын үткәрҙе. Йәйгә сыҡҡас, Белорет тирәһендәге кирбес заводына эшкә китте.
Көндәрҙең береһендә Мәжит Троицкиға уҡырға китергә йыйына башлай. Был ҡалаға Өфө, Силәбе аша поезд менән барыу еңел икәнен белһә лә, аҡсаһы юҡлыҡтан,450 саҡрым араны йәйәүләп үтергә тейеш ине. Бәхетенә күрә, үҙе эшләп киткән Лапашты заводына барыусы ауылдаштары уны бушлай алып китте.
Ниһайәт, бына Троицк ҡалаһындағы мәҙрәсә! Тик был юлы ла моратына ирешә алмай. Унан:
паспортың бармы?- тип һорауҙары була, был һорау
егет өҫтөнә ҡайнар һыу ҡойған кеүек тәьҫир итте, сөнки ул паспортын онотоп өйҙә ҡалдырғайны.
— унһыҙ мәҙрәсәгә инергә ярамай! Хәҙер ни эшләргә? Әйтеүе генә еңел: 450 саҡрым ара. Ауылына ҡайтты, эшләне. Троицкиға 1898 йылдың ноябрендә яңынан юл тотто.
Уҡыуы ауыр булһа ла, бирешмәне. Тик йәшлек йәшлек инде – хыялдар, ҡыуаныстар, табыштар, ынтылыштар мәле. Мәжитте был мәҙрәсәлә уҡыу ҡәнәғәтләндермәй башланы. Уның күңеле яңылыҡҡа тартылды, ул икенсе киңлек һәм бейнклектәр эҙләй башланы.
Ҡаҙаҡ далаларына юл тотто. Бындағы тормош Мәжиткә оҡшай ине. Дала иркенлеге, думбыра сыңы, оҙон моңло көйҙәр, йәштәрҙең алсаҡлығы, өлкәндәрҙең ҡунаҡсыллығы – бөтәһе лә уға рухи аҙыҡ, илһам бирә.
(Ҡазандағы “Мөхәммәдиә” мәҙрәсәһе)
. Бына Мәжит оло культура үҙәге, университетлы Ҡазан ҡалаһында. “Мөхәммәдиә” мәҙрәсәһендә көн дә яңылыҡ асыла, белем артҡандан-арта бара. Мәжит быға риза ине. Мәҙрәсә шәкерттәре төрлө митингыларға йөрөп, илдәге дөйөм үҙгәрештәр, хәл-әхүәлдәр менән танышалар ине. Рус телен яҡшы аңламаған шәкерттәргә телмәрҙәрҙе тәржемә итеү, төшөндөрөү кеүек яуаплы эштәргә Ғафури үҙе теләп тотона.
Бында уның киләһе дәрестә үтеләсәк ижад осоро башлана.
(Өфөләге “Ғалиә” мәҙрәсәһе).
1905 йылда Ғафури Ҡазандан Өфөгә ҡайта һәм ҡалған ғүмерен тыуған ерендә үткәрә. 1906 Өфөләге “Ғалиә” мәҙрәсәһенә ситтән тороп уҡырға урынлаша һәм 1909 йылға тиклем уҡыуын дауам итә. Буласаҡ ҡатынын – Зөһрәне лә ошо ҡалала осрата. Хаттар алышыу киләсәктә ике йәш йөрәкте ҡауыштыра, тип Мәжит Ғафуриҙың уҡыу йылдарына бәйле сәйәхәтебеҙҙе тамамлайбыҙ. Бына киләһе туҡталыштарҙа Уның артабанғы яҙмышын, ижад юлын өлкән кластарҙа өйрәнеүҙе дауам итерһегеҙ.
5) Ә хәҙер алдығыҙҙа ятҡан дәреслеккә күҙәтеү үткәрәйек. 200-2001-се биттәр уҡыусылар тарафынан уҡыла.
Беҙ хәҙер һеҙҙең менән фәнни эш эшләп алабыҙ, бының өсөн синыфты өс төркөмгә бүләйек.
1-се төркөм – журналистар.
Журналистар, Мәжит Ҡафуриҙың тыуған яғы тураһында мәҡәлә яҙығыҙ.
Тәнҡитселәр, дәреслектең 203-сө битендә бирелгән 2-се эш төрөн башҡарығыҙ.
Йылъяҙмасылар, М. Ғафури тормошо тураһында киләсәк быуынға еткерерлек ниҙәр хәтерегеҙҙә һаҡланды? Шуларҙы яҙығыҙ.
Ҡушылған эштәрҙе коллектив менән башҡараһығыҙ. Һүҙлектәрҙе ҡулланығыҙ. 2-3 минут ваҡыт бирәм. Башланыҡ. (һуңынан уҡыйҙар).
7) Эпиграфҡа туҡталам.(Бәхет көтһә, берәү йәш заманында Бәхетте эҙләһен мәктәп янында.) Йылъяҙмасылар эше менән бәйләйем.
1923 йылда Мәжит Ғафуриҙың эшмәкәрлегенә 20 йыл тулыу айҡанлы юбилей үткәреп, уға Башҡортостандың халыҡ шағиры тигән ҙур исем бирелде.
1934 йылдың 28 октябрендә Өфөлә үлә. Халыҡ уны ҙур хөрмәт менән ерләне.
Шағирҙың исемен мәңгеләштереү маҡсатында, уның тыуған районына, Өфө ҡалаһының бер урамына, Өфөнөң ҙур баҡсаһының береһенә, Башҡорт академия драма театрына Мәжит Ғафури исеме бирелде. Халыҡ шағирының тыуыуына 100 йыл тулған көндәрҙә Өфөлә уға һәйкәл асылды. Бына беҙ уның һәйкәле янында
“Гөлдәр баҡсаһында” шиғырын тасуири уҡыйым. Мин уның һәйкәле алдына ҡәнәфер (гвоздика) сәскәһен һалам, сөнки ул үҙ маҡсатына (уҡыуға) ирешеү юлында ниндәй генә ауырлыҡтар күрмәһен, уларҙы еңеү өсөн көрәш алып барҙы.
9) Өй эше: Һеҙ уның һәйкәле алдына ниндәй сәскә һалыр инегеҙ һәм ни өсөн?
Гафури Мәҗит
Гафуров Габделмәҗит Нургани улы. Язучы, публицист, БАССРның халык язучысы (1923). Татар һәм башкорт әдәбиятлары классигы
Эчтәлек
Биографиясе
1880 елның 20 июле, Уфа губернасы, Эстәрлетамак өязе Җилем-Каран авылы – 1934 елның 28 октябре, Уфа шәһәре.
Авыл укытучысы гаиләсендә туа. Яшьли ятим кала. Авыл мәдрәсәсендә укый.
Уралда (шул исәптән Рәмиевләрнең алтын приискаларында) сезонлы эшләр башкара.
1898 елдан «Рәсүлия» мәдрәсәсендә (Троицк шәһәре) укый. Җәйләрен приискаларда, казакъ җәйләүләрендә көнлекчелектә эшли.
1905 елда Казанга килә, «Мөхәммәдия» мәдрәсәсенә укырга керә.
1906 елдан Уфада, 1909 елга кадәр «Галия» мәдрәсәсендә укый.
Иҗаты
1902 елда дини фанатизмны фаш иткән «Ишан хәзрәтләренә» исемле беренче сатирик шигырен яза. «Себер тимер юлы, яки Әхвале милләт» (1904) шигырендә, «Ярлылар, яки Өйдәш хатын» (1909) хикәясендә, «Фәкыйрьлек берлә үткән тереклек» (1904) повестенда М.Гафури гади халык тормышын тасвирлый.
Алга таба иҗатының тәнкыйди юнәлеше көчәя бара. «Яшь гомерем» (1906), «Милләт мәхәббәте» (1907) җыентыклары патша хакимиятләре тарафыннан тыела, чөнки аларда самодержавиене бәреп төшерүгә өндәү сизелә.
Башлангыч чор лирикасы «Гафури шигырьләре» (1909), «Тәэссоратым» (1909), «Моң вә зар» (1911) җыентыкларында тупланган. Шигырьләренә социаль мотивларның төрлелеге һәм лирик кичерешләргә бай булу хас. Алга таба Гафури шигъриятендә психологизм көчәя, дидактик агым да сакланып килә.
Татар мәгърифәтчелек әдәбияты традицияләре, Шәрекъ әдәбиятының реалистик элементлары, татар һәм башкорт фольклорының казанышлары М.Гафури иҗатында XX йөз башындагы революцион идеяләр белән баетыла. Җәмгыятьне үзгәртү көче итеп Гафури мәгърифәтле булуны исәпли («Себер тимер юлы», «Яшь гомерем», 1906).
Башлангыч чор иҗатында ук ул үзен реалист язучы итеп таныта.
1905–1907 еллар вакыйгалары аның милли азатлык идеяләре белән кызыксынуын арттыра төшә. Милли мәсьәләләрне Гафури халыкларның царизмга каршы көрәше белән бергә бәйләп карарга тырыша («Алмашыну», 1905; «1906 елдан 1907 елга васыять», 1906 һәм башкалар). Соңыннан, реакция һөҗүменә җавап итеп, М.Гафури халыкның аяныч хәленә, социаль проблемаларына, кимсетелгәннәрнең хокукларын яклау мәсьәләләренә игътибарын арттыра («Базарга чыктым», 1907; «Бай һәм хезмәтче», 1909; «Хәерче», 1909; «Кызганам!», «Үлгән җан», икесе дә 1910 һәм башкалар).
Шул ук елларда М.Гафури, мәсәл жанрына мөрәҗәгать итеп, бер төркем сатирик персонажларның бөтен бер галереясын тудыра. 1907–1917 елларда ул 25 мәсәл яза. Аларның кайберләрендә И.А.Крылов йогынтысы сизелә, аерым мәсәлләрдә «Кәлилә вә Димнә» китабы сюжетлары кулланыла.
«Үгез белән бүре» (1912), «Сарыкны кем ашаган?» (1912), «Эт белән куян» (1912) мәсәлләре социаль юнәлешле булулары белән аерылып торалар. «Сандугач» (1906), «Кошларның патша сайлаулары» (1909), «Кара җылан белән Бакалар патшасы» (1912) мәсәлләрендә хөкемдар һәм халык мөнәсәбәтләре проблемасын образлы рәвештә аллегориягә нигезләнеп хәл итә.
Мәгърифәтчелек идеяләренең закончалыклы дәвамы буларак, М.Гафуриның антропологизмы берничә әсәрдә, аеруча «Хәмитнең хәяты» (1910) повестенда ачык чагылыш таба. Ямьсез тормыш күренешләре беркадәр күбрәк тасвирланса да, әсәрдә реалистик хакыйкать хөкем сөрә.
М.Гафуриның алга таба әдәби эзләнүләре трагизмнан оптимизмга таба кискен борылыш ясый. Гафуриның шигъри дөньясында, гуманизм идеалларының тантанасы һәм акыллы көч урнашуның чагылышы буларак, мәхәббәт романтикасы үзен нык сиздерә башлый. «Мәхәббәт хатлары» (1912) повестенда шулай ук мәхәббәт культы, бәхет идеаллары тантана итә. «Беренче мәхәббәт» (1915), «Янган йөрәк» (1914), «Таң яктысы» (1913) шигырьләре оптимизм белән сугарылган.
Беренче бөтендөнья сугышы башлангач, мәхәббәт һәм дуслык романтикасын хәсрәт, көч куллануны гаепләү алмаштыра. 1915 елда Гафури үзенең атаклы «Юктырсың ла, Алла!» һәм «Кем ул?» шигырьләрен яза. Ул аларда сугышка карата халыкның ачы нәфрәтен чагылдыра, аны кешелек алдында иң зур җинаять дип фаш итә. «Солдат хатыны Хәмидә» (1915) хикәясендә дә туган туганын үтерүгә корылган сугышка каршы кискен протест белдерә.
1917 елгы революция вакыйгаларын Гафури шатланып каршы ала, аларга «Кызыл байрак» (1917), «Хөррият иртәсе» (1917), «Хисап көне» (1917), «Безнең юл» (1919), «Нур» (1919) шигырьләрен багышлый.
М.Вахитов истәлегенә багышланган «Нур» шигырендә М.Гафури революционерларның көрәштә үзләрен корбан итүләренә басым ясый.
М.Гафури иҗатының өзлексез темаларыннан берсе – үткәннәрдә калган коллар хезмәтен ирекле хезмәт идеалыннан чыгып күрсәтү. Бу тема аның «Эшче» (1920) поэмасында яңа сыйфатта калка.
1927 елда ул кабат бу поэмага әйләнеп кайта һәм аның драматик вариантын яза. Бу сюжетка композиторлар Г.С.Әлмөхәммәдов, С.Х.Габәши һәм В.И.Виноградов, татар музыкаль тарихында беренче булып, шул исемдә опера язалар (1930 елда Татар академия театрында куела). «Кызыл йолдыз» пьесасы (1925) Гражданнар сугышына һәм җимерелгән авыл хуҗалыгын торгызуны күрсәтүгә багышлана.
1921–1923 еллардагы ачлык «Ачлык тырнагында» (1923) исемле җыентыкка кергән «Сулган гөлләр» (1921), «Ач» (1921), «Җылыйлар» (1922) шигырьләрендә, «Кеше ашаучылар» (1922) поэмасында сурәтләнә.
1927 елда язылган «Кара йөзләр» повесте М.Гафурины күренекле язучы итеп таныта. Повестьта геройларга төгәл психологик сурәт, социаль күренешләргә тирән анализ бирелә.
Сюжет нигезендә XIX йөз ахырында язучының туган авылында булып узган фаҗигале вакыйгалар ята. Повестьнең төп героинясы Галимә иске тормышның караңгылыгы, мәрхәмәтсезлеге белән каршылыкка очрый һәм ахырда һәлак була. Галимә кичергән фаҗиганең бөтен тирәнлеген күрсәтү өчен, автор антитеза һәм контраст алымнарын оста куллана.
Бу повестька нигезләнеп, 1981 елда композитор Б.Г.Мөлеков шул исемдә опера яза (Гәрәй Рәхим либреттосы, 1982 елда Татар опера һәм балет театрында куела).
1917 елга кадәр язылган «Фәкыйрьлек берлә үткән тереклек», «Ярлылар, яки Өйдәш хатын», «Үги балалар» (1908), «Зәйнәп сабыр иткән иде, сабыр итә алмады» (1911), «Онытылган җинаять, яки үткәнне искә төшерү» (1911) хикәя һәм повестьларында М.Гафури татар хатынының фаҗигале язмышына басым ясый. «Кара йөзләр» повестенда социаль гомумиләштерү юлында яңа югарылыкка ирешә.
«Тормыш баскычлары» (1927) повестенда М.Гафури Беренче бөтендөнья сугышы һәм 1917 елгы революция темаларына кабат әйләнеп кайта. Автор повестьның төп герое Вахитның характеры формалашуын, аның хезмәт ияләре хокукы өчен чын көрәшче булып китүен күрсәтә.
«Шагыйрьнең алтын приискасында» (1929) автобиографик повестенда М.Гафури алтын приискасында эшләгән эшчеләрнең авыр тормышларын чагылдырганда әсәр эчтәлеген тирәнәйтеп, зурайтып күрсәтүгә ирешә. Гади халыкның югары әхлакый сыйфатларын чын җылылык белән тасвирлый.
М.Гафури татар һәм башкорт матбугатында актив языша. Аның «Шәрекъ ярлылары», «Безнең юл» газеталарында, «Яңа юл», «Кызыл юл», «Совет әдәбияты» журналларында басылган очеркларында, язмаларында татар һәм башкорт халыкларының язмышлары ачык чагылыш табалар.
Әсәрләре
Сайланма әсәрләр. Казан, 1939.
Һайланма әсәрҙәр. Өфө, 1950.
Әсәрләр: 4 томда. Казан, 1980–1983.
Избранное. Уфа, 1955.
Әдәбият
Хисмәтуллин Г. Мәҗит Гафури // Татар совет әдәбияты тарихы: очерклар. Казан, 1960.
Нигъмәтуллин Э. Мәҗит Гафури: иҗаты турында очерк. Казан, 1969.
Халит Г. Тормыш һәм ирек җырчысы: Мәҗит Гафуриның тормышы һәм иҗаты турындагы очерк. Казан, 1980.
Башкуров Р. Маджит Гафури // История татарской советской литературы. М., 1965.
Рамазанов Г. Творчество Маджита Гафури. Уфа, 1970.