паходжанне назвы белая русь
Гісторыя Беларусі ад старажытных часоў да канца XVIII ст.
§ 6. Фарміраванне беларускай народнасці
1. Сацыяльна-эканамічныя і грамадска-палітычныя перадумовы фарміравання беларускай народнасці
Народнасць — гэта супольнасць людзей, якая склалася гістарычна і характарызуецца адзінствам паходжання, адзінай мовай, тэрыторыяй, матэрыяльнай і духоўнай культурай, псіхічным складам, этнічнай самасвядомасцю. Беларуская народнасць пачала фарміравацца ў канцы ХІІІ — пачатку ХІV ст. Завяршыўся гэты працэс у XVI ст.
Фарміраванню беларускай народнасці спрыяла аб’яднанне беларускіх зямель у межах Вялікага Княства Літоўскага. Моцная цэнтральная ўлада, якая ўсталявалася ў канцы XIV — пачатку XV ст., станоўча ўплывала на развіццё эканамічных сувязяў паміж рознымі часткамі краіны. Паступова землі страчвалі свае ўнутраныя правы.
Пэўную ролю ва ўтварэнні беларускай народнасці адыграў геаграфічны фактар — размяшчэнне беларускіх зямель амаль у цэнтры ВКЛ. Гэта спрыяла захаванню тэрытарыяльнага адзінства беларускага этнасу. Паступова сфарміравалася агульнае заканадаўства, якое было прадстаўлена агульнадзяржаўнымі прывілеямі, Судзебнікам 1468 г. і Статутамі ВКЛ. Галоўнай эканамічнай перадумовай складвання беларускай народнасці сталі змены, якія адбыліся ў развіцці сельскай гаспадаркі і рамяства ў XІV—XVI стст. Паступова ішло разбурэнне натуральнага характару гаспадаркі. Сяляне ўцягваліся ў таварна-грашовыя адносіны. Пашырыўся абмен паміж горадам і вёскай. Усталявалася сетка сухапутных дарог, што спрыяла развіццю гандлю.
Таксама ў XVI ст. аформілася саслоўная структура беларускага грамадства. Да асноўных класаў і саслоўяў беларускага этнасу адносіліся феадалы — шляхта; духавенства; гараджане — мяшчане; сялянства. Правы шляхецкага саслоўя знайшлі афармленне ў Статутах 1529, 1566 і 1588 гг., мяшчан — у магдэбургскіх граматах на самакіраванне гарадоў. З усталяваннем прыгоннага права ў XVI ст. канчаткова ператварылася ў саслоўе беларускае сялянства.
Такім чынам, беларуская народнасць як самастойная этнасацыяльная супольнасць утварылася ў выніку ўзаемадзеяння складаных сацыяльна-эканамічных, палітычных і этнічных працэсаў у XIV—XVI стст.
Тэорыі паходжання беларусаў і тэрміна «Белая Русь»
У навуцы існуюць розныя версіі паходжання тэрміна «Беларусь». Адны даследчыкі звязваюць паходжанне тэрміна з кліматычнымі, геаграфічнымі і этнаграфічнымі асаблівасцямі:
Светлая скура, русыя валасы, светлыя вочы
Насілі белае ільняное адзенне
Шмат бярозавых гаёў і лясоў
Іншыя навукоўцы звязваюць паходжанне тэрміна са знешнепалітычнымі фактарамі («белая» — вольная ад татара-мангол). Гэтай канцэпцыі супярэчыць той факт, што назва «белая русь» атрымала найбольшы распаўсюд на нашай тэрыторыі ў той перыяд, калі ўсходне-славянскія землі былі ўжо незалежнымі ад мангола-татар. Сам тэрмін «Белая Русь» з’явіўся ў XII стагоддзі і адносіўся ў той час да Уладзіміра-Суздальскага княства. У XV стагоддзі тэрмін «Белая Русь» ужываўся для абазначэння Маскоўскай русi. У канцы XV- сярэдзіне XVI ст. ў літаратурных крыніцах (у асноўным у летапісах) прасочвалася ўяўленне аб «Белай Русі» як асобнай беларускай, беларуска-ўкраінскай ці беларуска-рускай тэрыторыі. Упершыню тэрмін «Беларусь» сустракаецца ў афіцыйным дакуменце-грамаце караля Яна Сабескага ад 1675г. i пад iм разумеюць Магілёўскую, Мсціслаўскую і Аршанскую епархii. Cпачатку беларускай называлася толькі Магілёўская праваслаўная епархія. Паступова гэтым тэрмінам сталі называць усе землі, на якія распаўсюджвалася ўлада Магілёўскага біскупа. Пасля далучэння ў 1772 г. паўночна-ўсходніх зямель Беларусi да Расійскай імперыі гэта назва набыла новае адміністрацыйна-геаграфічнае значэнне: ёй сталі называць дзве новыя, далучаныя губерні — Полацкую і Магілёўскую, якія ў 1796 годзе былі аб’яднаны ў адну Беларускую губерню з цэнтрам у горадзе Віцебску. Паступова на працягу XIX стагоддзя тэрмін «Белая Русь» распаўсюдзіўся на Менскую, Гарадзенскую і Віленскую губерні.
Белая Русь
Содержание
История названия
Н. М. Карамзин считал, что впервые термин «Белая Русь» встречается в Раскольницкой и Ростовской летописях под 1135 при названии Ростово-Суздальского княжества.
Современными историками выявлено упоминание термина в Дублинской рукописи (вторая половина XIII века) — без точной локализации вблизи Балтии. Текст сообщает, что брата Вайслана (Vaislanum) проповедывавшего христианство в (Alba Ruscia), также приглашали проповедовать и карелы. [8] [9]
Территориальная локализация
Белая Русь как Северо-Восточная Русь и Московское государство
На карте мира Фра Мауро 1459 года территория Новгородско-Московской Руси между Волгой и Белым морем названа Белой Русью (Rossia Biancha).
Итальянский путешественник Контарини в своём трактате «Путешествие в Персию» (1474—1477) называет Великого князя Ивана III владетелем и государем Белой Руси. Одновременно с этим он делит Россию на Нижнюю (Rossia Bassa), в которой он указывает два населенных пункта — Луцк и Житомир, но в дальнейшем изложении исключает отсюда Киев, и Верхнюю (Rossia Alta), которая соответствует примерно северо-восточной Руси, Московскому государству.
Итальянский картограф Дж. Рушелли на своей карте из книги «La Geografia» (1561) помещает Белую Русь (Rossia Bianca) в район Новгорода и Холмогор.
Итальянец Александр Гваньини, служивший военным комендантом Витебска, в своем труде «Описание Московии» (изд. на лат. языке в 1581, на нем. языке в 1582 [19] ) пишет:
Я намерен, благосклонный читатель, описать Московию и пределы ее, коими она замкнута; я полагаю, что прежде всего надлежит мне рассказать, откуда берет она свое наименование. Это — некая область в центре Белой (как говорится) Руссии, лежащая на северо-востоке, от которой получают наименование Московии и все прочие области Руссии, лежащие вокруг (хотя и названные совершенно различными именами).
Московия, по-местному называемая Москвой, обширнейший город, столица и метрополия всей белой Руссии, подвластной великому князю московитов, вместе с областью или княжеством получила название от протекающей здесь местной реки, называемой Москвою. [20]
Жак Маржерет в своих записках делит Россию надвое:
Записки капитана Маржерета (1607) [21] :
Немецкий учёный Яков Рейтенфельс в своём труде «Сказание о Московии» (1676) повествует, что столицей Белой Руси был сначала Владимир, потом стала Москва.
Картограф Пьер Дюваль в 1677 году озаглавил свою карту всеми тремя названиями, имеющими тогда хождение: «Московия, иначе называема Великая или Белая Русь» (фр. Moscovie dite autrement Grande et Blanche Russie )Du Val, Pierre. Moscovie dite autrement Grande et Blanche Russie. Paris, 1677.
Белая Русь как Литовская Русь
Термин «Белая Русь» после разделов Речи Посполитой
В 1796 году была образована Белорусская губерния с центром в Витебске. В ее состав вошло 16 уездов Полоцкого и Могилёвского наместничеств Российской империи: Белицкий, Велижский, Витебский, Городокский, Динабургский, Люцинский, Могилёвский, Мстиславский, Невельский, Оршанский, Полоцкий, Рогачёвский, Себежский, Сенненский, Чаусский и Чериковский. В 1802 она была разделена на две губернии и преобразована в Белорусское генерал-губернаторство.
С конца XIX века «Белоруссия» — общепринятое название для всех территорий, которые в то время этнография относила к белорусским, а также — в форме Беларусь — национальное самоназвание, принятое идеологами белорусского национального движения в конце XIX века.
Современное белорусское государство носит официальное наименование «Республика Беларусь».
Чаму так называемся?
Адкуль пайшла назва «Белая Русь», існуе шмат меркаванняў. Яны — розныя, але сведчаць аб адным: аб чысціні думак і намераў, талерантным характары нашых людзей, аб іх пачуцці годнасці і незалежнасці.
Згадзіцеся: прыгожая назва. І мы ганарымся, што завёмся беларусамі.
А цяпер давайце звернемся да меркаванняў вучоных і даследчыкаў.
Вядомы праваслаўны царкоўны дзеяч, гісторык і багаслоў XIX ст. Макарый (свецкае імя Міхаіл Булгакаў) звязваў паходжанне этноніма «Белая Русь» з прыгажосцю беларускай зямлі.
Нямецкі дыпламат, падарожнік XV-XVI стст. Сігізмунд Герберштэйн — з вялікай колькасцю выпадаючага на беларускай зямлі снегу ўзімку.
Расійскі гісторык, дыпламат XVIII ст. Васіль Тацішчаў звязваў паходжанне гэтага этноніма з вольнасцю і незалежнасцю беларускай зямлі.
Расійскі гісторык ХІХ-ХХ стст. Мацей Любаўскі — з непадуладнасцю беларускіх зямель мангола-татарам.
Сучасны даследчык М. Янчук звязваў паходжанне этноніма «Белая Русь» з светлапігментаваным і светлавокім антрапалагічным тыпам жыхароў беларускіх зямель.
Вядомы беларускі вучоны-этнограф Яўхім Карскі тлумачыў паходжанне этноніма з белым колерам у нацыянальным адзенні жыхароў беларускіх зямель.
Сучасны даследчык П. Крапівін звязваў паходжанне этноніма «Белая Русь» з шырокім распаўсюджаннем на нашых зямлях назваў са словам «белая».
Даследчык Я. Юхо лічыў, што этнонім звязаны з ранейшым прыняццем хрыс-ціянства ў параўнанні з «Чорнай Руссю».
Сучасны даследчык А. Рагалёў акцэнт зрабіў на сэнсавым тлумачэнні «цэнтральная», «найбольш значная», «галоўная».
А вядомы беларускі даследчык Кастусь Тарасаў — з панаваннем хрысціянства ў параўнанні з захаваннем язычніцтва на землях «Чорнай Русі».
Сучасны беларускі вучоны-этнограф Міхаіл Піліпенка звязваў паходжанне этноніма «Белая Русь» з балцкім этнагенэзам, з сэнсавым вызначэннем колераў па баках свету (заходнія землі — чорны, усходнія — белы).
Упершыню назва «Белая Русь» узнікла ў XII ст. прыналежна да Уладзіміра-Суздальскай зямлі, дзе Андрэй Багалюбскі дадаў гэты выраз да свайго тытула як уладара зямель, дзе яшчэ захавалася чысціня праваслаўя. У 1469 г. Іван III накіраваў грамату папу рымскаму, у якой ужываў у сваім тытуле выраз «Вялікі князь Белай Русі». У дакументах другой паловы XIII ст. полацкія, віцебскія, магілёўскія землі называліся Белай Руссю. Да апошняга часу лічылася, што назва «Беларусь» упершыню згадваецца ў гістарычных крыніцах другой паловы XIV ст., польскіх і нямецкіх. Аднак нядаўна амерыканскі вучоны М. Л. Колкер знайшоў у Дубліне (Ірландыя) сярэднявечны рукапіс другой паловы XIII ст. на лацінскай мове. У ім сярод іншых твораў змешчаны невялікі, невядомы навуцы трактат па геаграфіі Еўропы — «Апісанне земляў». Ён складзены каталіцкім манахам-місіянерам, які ў часы князя Міндоўга прапаведаваў хрысціянства сярод прыбалтыйскіх язычнікаў у Літве, Жамойці і Яцвягіі і добра ведаў гэты край. Для даследчыкаў беларускай мінуўшчыны гэта «Апісанне земляў» асабліва каштоўнае тым, што ў ім на цэлае стагоддзе раней за вядомыя гістарычныя крыніцы згадваецца Белая Русь. Пад ёю разумелі памежную, прылеглую да Прыбалтыкі, паўночна-заходнюю частку Русі, г. зн. тэрыторыю сучаснай Усходняй Беларусі і Пскоўшчыны (ад Пскова да Турава). Трактат быў апублікаваны М.Л. Колкерам у 1979 г. у амерыканскім часопісе «Speculum» («Люстра»). Яго пераклад з лацінскай мовы на беларускую надрукаваны ў часопісе «Спадчына» (1993, № 3) і гістарычным альманаху «Адраджэнне» (1995).
«Гісторыю Беларусі» чытала
Тамара ПРАЛЬ-ГУЛЬ.
5. Паходжанне назваў “Белая Русь” і “Чорная Русь”, “Беларусь”.
Паходжанне тэрміна “Белая Русь” канчаткова не высветлена. Наконт гэтага існуе шмат думак і версій. Адны аўтары паходжанне назвы “Белая Русь” звязваюць з прыгажосцю зямлі, чысцінёй рэк і блакітнасцю азёр, мноствам снегу, незалежнасцю ад татара-манголаў і літоўскіх князёў (“белая” у дадзеным выпадку – вялікая, незалежная, вольная, свабодная), другія – са светларусымі валасамі і блакітнымі вачыма жыхароў (бландзіны). Маюцца і іншыя тлумачэнні: найменне “Белая Русь” паходзіць ад белага колеру адзення, якое “при дворе царском в почтении было”, ці ад белага колеру світак, сукенак і кашуль, якія насілі жыхары гэтых зямель. Тэрмін “Белая Русь” звязваецца таксама з шырокім распаўсюджваннем у тапаніміцы назваў са словам “белая” і г. д.
Упершыню тэрмін “Белая Русь”, як пісаў рускі гісторык В.М. Тацішчаў, упамінаецца ў летапісах у 1135 г. у дачыненні да зямель Паўночна-Усходняй Русі (Уладзіміра-Суздальскага княства). Гэта тэрыторыя ад вярхоўяў Заходняй Дзвіны і Волгі да вярхоўяў Нёмана. Яна ўключала ў свой склад Маскоўскі, Цвярскі, Смаленскі, Мсціслаўскі, Друцкі край. Вялікі князь Растова-Суздальскай зямлі Андрэй Багалюбскі з 1157 г. называўся князем Белай Русі. Сваім баярам ён гаварыў: “Я всю Белую (Суздальскую) Русь городами и сёлами великими населил и многолюдной учинил”. Як бачна, ужо ў ХІІ ст. частка сучаснай беларускай этнічнай тэрыторыі (Мсціслаўскі і Друцкі край) уваходзіла ў склад зямель, якія называліся “Белай Руссю”.
У канцы ХV – пачатку ХVІ ст. тэрмін “Белая Русь” па‑ранейшаму ўжываўся для абазначэння Маскоўскай (Рускай) дзяржавы. Вялікі князь Маскоўскі Іван ІІІ насіў тытул князя “усея Велікыя і Белыя Русі”. Паводле М.М. Карамзіна, “исчисляя в титуле своём все особенные владения государства Московского, Иоан наименовал оное Белою Россиею…”.
У старажытнай усходняй традыцыі асноўныя колеры атаясамліваліся са старанамі свету: белы – з захадам, блакітны – з усходам, чорны – з поўначчу, чырвоны – з поўднем. Пагэтаму невыпадкова тэрыторыя старажытнай Русі дзялілася на “Белую Русь”, “Чорную Русь” і “Чырвоную Русь”.
У ХVІ – ХVІІ стст. назва “Белая Русь” пасля некаторых блуканняў па прасторах славянскага свету паступова замацоўваецца за Падзвіннем і Падняпроўем. Амаль кожны іншаземец, які наведваў упершыню ўсходнюю частку сённяшняй Беларусі (Падзвінне і Падняпроўе), звяртаў увагу на пануючы тут паўсюдна белы колер адзення – ад світак і кажушкоў да мужчынскіх нагавіц і шапак-магерак.
Аднак у ХVІ – ХVІІ стст. у розных гістарычных крыніцах назва “Белая Русь” сустракаецца не толькі ў дачыненні да Усходняй Беларусі, але і ў дачыненні да Ноўгарадскай і Пскоўскай зямель, а таксама да ўсходняй Украіны. Напрыклад, у “Хроніцы Еўрапейскай Сарматыі”, напісанай італьянцам А. Гваньіні ў 1578 г., які быў на вайсковай службе ў Віцебску, сказана: “А ёсць Русь траякая: адна Белая, другая Чорная, трэцяя Чырвоная. Белая – каля Кіева, Мазыра, Мсціслаўля, Віцебска, Оршы, Полацка, Смаленска і зямлі Северскай… Чорная – у Маскоўскай зямлі каля Белага возера і далей усюды да Азіі. Чырвоная – каля гор, якія называюцца Бескідамі… Пад тымі гарамі паветы Галіцкі, Перамышльскі, Саноцкі, а ў сярэдзіне вядомы горад Львоў”. Гэта адпавядае той усходняй традыцыі, калі зямля, размешчаная на Захадзе, называецца Белай, на поўначы – Чорнай, на поўдні – Чырвонай.
Разам з тым у прадмовах і пасляслоўях да кніг Ф. Скарыны (пачатак ХVІ ст.) тэрмін “Белая Русь” не сустракаецца. Землі сваёй радзімы Ф. Скарына называў тэрмінам “Русь” (“братия моя Русь”), які на працягу некалькіх стагоддзяў існаваў побач з назвай “Белая Русь” і даволі часта атаясамліваўся з ёй.
З сярэдзіны ХVІ ст. тэрмінам “Белая Русь” сталі абазначаць не толькі землі падзвінска-падняпроўскага рэгіёна (традыцыйная “Белая Русь”), але і цэнтральнага, папрыпяцка-палескага рэгіёнаў, ці землі сучаснай Цэнтральнай і Усходняй Беларусі. Беларусцамі называлі цяпер не толькі жыхароў падзвінска-падняпроўскага рэгіёна, але і людзей, якія пражывалі на ўсёй тэрыторыі ад Заходняй Дзвіны да Прыпяці. Побач з формай “беларусцы” у дакументах сустракаецца і сучасная форма этноніма беларускага народа – “беларусы”.
Польскі пісьменнік, гісторык і публіцыст С. Старавольскі ў кнізе “Польшча ці апісанне становішча каралеўства Польскага” (1632 г.) адносіў да Белай Русі 6 ваяводстваў: Навагрудскае, Мсціслаўскае, Віцебскае, Мінскае, Полацкае і Смаленскае. Урад Рускай дзяржавы ў ХVІІ ст. Белай Руссю лічыў Полацкую, Віцебскую, Мсціслаўскую і Смаленскую землі. Астатнія беларускія землі ён называў літоўскімі.
Адначасова ішоў працэс фарміравання мовы Белай Русі, г. зн. беларускай мовы. Яе ўзнікненне было вынікам змяшэння, перапляцення паўночных (падзвінска-дняпроўскіх) і паўднёвых (папрыпяцкіх) элементаў гутарковай мовы ўсходнеславянскага насельніцтва. Гэта мова многімі асаблівасцямі фанетычнай сістэмы, граматычнага ладу і слоўнікавага складу адрозніваецца ад рускай і ўкраінскай. Да гэтых асаблівасцей належыць спалучэнне такіх элементаў, як цвёрдае “р” і “ч”, мяккае “д” (дзеканне), аканне. З’явіліся т. зв. сярэднебеларускія гаворкі, якія ўвабралі ў сябе паўночныя і паўднёвыя элементы. Што датычыцца мовы паўночнай зоны падзвінска-дняпроўскага рэгіёна (Пскоўшчына, Цвярскі край, Смаленшчына), дык яна ў значнай ступені склалася пад уплывам суседніх паўночных і ўсходніх гаворак, распаўсюджаных у межах Маскоўскай дзяржавы. Тут пачалі фарміравацца гаворкі велікарускай мовы. Ва ўсходніх раёнах Беларусі разам з мяккім “д”, з’явілася і цвёрдае “д”, а дзе-нідзе і “оканне”. У паўднёвай зоне вялікі ўплыў на беларускую мову зрабіла ўкраінская мова.
Такім чынам, у другой палове ХVІ – ХVІІ ст. сфарміравалася агульная назва ўсходняй і цэнтральнай часткі беларускай этнічнай тэрыторыі – “Белая Русь” і агульная назва (этнонім) яе жыхароў – беларусы. Прыкладна ў гэты ж час уся этнічная тэрыторыя ўсходнеславянскага насельніцтва Маскоўскай дзяржавы (у тым ліку Пскоўшчына, Цвярскі край, Смаленшчына) стала называцца Вялікай Руссю ці Расіяй.
Заходнюю частку беларускай этнічнай тэрыторыі доўгі час называлі “Чорная Русь”. Паводле звестак В.М. Тацішчава, граніца Чорнай Русі на поўначы даходзіла да р. Віллі, на ўсходзе – прыкладна да Бярэзіны, на поўдні – да Прыпяці, на захадзе – да Буга. Назва “Чорная Русь” у айчынных крыніцах упамінаецца не раней апошняй чвэрці ХІІІ ст. (1284). Першапачаткова гэта назва не адносілася да заходняй часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі. Так называлася частка тэрыторыі сучаснай Украіны, тагачасная Галіцкая зямля. У заходнееўрапейскіх пісьмовых помніках назва “Чорная Русь” сустракаецца не раней ХІV – ХV стст. і ўжываецца для абазначэння самых заходніх зямель Русі, якія гранічылі з Лівоніяй, Літвой і Польшчай.
Як назва заходняй часткі беларускай этнічнай тэрыторыі (у прыватнасці, Беларускага Панямоння) тэрмін “Чорная Русь” пачынае замацоўвацца ў канцы ХVІ – ХVІІ ст. Як сцвярджае В.М. Тацішчаў, назва “Чорная Русь” для абазначэння заходняй часткі сучаснай Беларусі сустракаецца ў граматах цара Аляксея Міхайлавіча пасля таго, як ён авалодаў часткай Рэчы Паспалітай. У граматах Аляксей Міхайлавіч называецца “гасударам усёй Вялікай, Малой, Белай, Чорнай і Чырвонай Русі”.
Назва заходняй беларускай этнічнай тэрыторыі “Чорная Русь” тлумачыцца па‑рознаму. Часцей за ўсё яе разглядалі як супрацьпастаўленне назве “Белая Русь”. Некаторыя вучоныя (С. Салаўёў) лічылі, што першапачаткова назва “Чорная Русь” абазначала залежную тэрыторыю. Чорны колер разглядаецца прыхільнікамі гэтай канцэпцыі як сімвал залежнасці, белы – як сімвал самастойнасці. У адносінах да Беларускага Панямоння такое тлумачэнне нельга прызнаць абгрунтаваным. Назва гэтага краю “Чорная Русь” замацавалася тады, калі ўся тэрыторыя сучаснай Беларусі ўжо знаходзілася ў складзе Вялікага княства Літоўскага, а затым і Рэчы Паспалітай, і з палітычнага пункту погляду значнай розніцы паміж заходняй і ўсходняй часткамі гэтых тэрыторый не было.
Некаторыя даследчыкі лічаць, што з’яўленне назвы “Чорная Русь” выклікана тым, што для Верхняга Панямоння было характэрна язычніцтва, а для Падняпроўя – хрысціянства. Але і з такім пунктам погляду нельга поўнасцю пагадзіцца таму, што ў перыяд замацавання гэтага тэрміна амаль ўсё насельніцтва, як усходнеславянскае, так і балцкае было ўжо хрысціянскім. Хрысціянскія цэрквы ў гарадах Верхняга Панямоння былі пабудаваны не пазней, чым у гарадах сучаснага Беларускага Падняпроўя. Што датычыцца некаторых груп нехрысціянскага, язычніцкага балцкага насельніцтва, якое пражывала ў Верхнім Панямонні, то Руссю яно не называлася. Для іх наймення ўжываўся іншы тэрмін – “Літва”.
Нельга пагадзіцца з думкай польскага этнолага Яна Быстраня аб тым, што назву “Чорная Русь” Верхняе Панямонне атрымала ад цёмнага (чорнага) колеру скураных лапцей, якія насілі тутэйшыя жыхары. Наўрад ці такая незначная акалічнасць магла стаць падставай для вызначэння назвы цэлага рэгіёна.
Заслугоўвае ўвагі наступнае тлумачэнне гэтай назвы. Назва “Чорная Русь” была дадзена балтамі. Згодна з балцкай традыцыяй, чорны колер сімвалізуе Захад, а белы – Усход. У сувязі з гэтай традыцыяй самую заходнюю частку Русі, г. зн. Верхняе Панямонне, сталі называць Чорнай Руссю, а ўсходнюю, г. зн. Падняпроўе, – Белай Руссю. Першапачаткова гэтыя назвы абазначалі геаграфічныя напрамкі. З цягам часу яны сталі азначаць два арэалы беларускай этнічнай тэрыторыі і сімвалізаваць этнаграфічныя асаблівасці паміж яе заходняй і ўсходняй часткамі.
З канца ХVІІІ ст. са знікненнем Вялікага княства Літоўскага і далучэннем беларускіх зямель да Расійскай імперыі назва “Чорная Русь” паступова выходзіла з ужытку, а назва “Белая Русь” распаўсюджвалася на ўсю беларускую этнічную тэрыторыю. Прычым гэта назва набывала ў рускай мове сваю заходнееўрапейскую форму – “Белоруссия”. У беларускай мове захоўвалася старая ўсходнеславянская форма гэтай назвы. Яна стала вымаўляцца і пісацца разам – “Беларусь”.
Разам з тым за заходняй часткай сучаснай Беларусі доўгі час захоўвалася яшчэ адна назва – “Літва”, а за яе жыхарамі – назва “ліцвіны”. Вядома, што ў XI – XIII стст. усходняя частка сучаснай Літвы, дзе сёння знаходзіцца Вільнюс, называлася Аўкштайціяй, а заходняя, дзе сёння размяшчаецца Каўнас, – Жэмайціяй. Літва ў XI – XIII стст., як лічаць некаторыя даследчыкі, знаходзілася на тэрыторыі сучаснай Беларусі – паміж Мінскам і Новагародкам. Пазней у сувязі з перанясеннем сталіцы дзяржавы з Новагародка ў Вільню (каля 1323 – 1326 гг.) назва “Літва” з Верхняга Панямоння пачала паступова распаўсюджвацца на тэрыторыю Аўкшайціі і Жэмайціі і замацоўвацца за імі. Працэс замацавання назвы “Літва” за тэрыторыяй сучаснай Літвы завяршыўся прыкладна ў XVI ст.
Адначасова яшчэ цэлыя стагоддзі “Літвой” працягваў называцца заходні рэгіён сучаснай Беларусі. У Магілёўскай хроніцы пад 1695 г. гаворыцца аб тым, што літоўскае пагранічча праходзіла недалёка ад Мінска і Слуцка. Дзекабрыст А. Бястужаў, жывучы ў 1821 г. на тэрыторыі сучаснага Валожынскага раёна, даў у Пецярбург такі свой адрас: “Литва, д. Выганичи, в 40 верстах от Минска”. А. Міцкевіч (1798 – 1855), які нарадзіўся каля Навагрудка, сваю айчыну называў Літвой (“Litwo! Ojczyzno moja!”). Ураджэнец Гродзеншчыны К. Каліноўскі, рэвалюцыйная дзейнасць якога прыпадае на 60‑я гады ХІХ ст., як правіла, называў родны край Літвой.
У ХІХ ст. яшчэ афіцыйна захоўваўся падзел беларускай этнічнай тэрыторыі на Беларусь і Літву, беларускія і літоўскія губерні. Аўтары “Жывапіснай Расіі” (1882 г.) да беларускіх губерняў адносілі Віцебскую, Магілёўскую, Мінскую і Смаленскую губерні, да літоўскіх губерняў – Гродзенскую, Віленскую і Ковенскую губерні. Яшчэ ў сакавіку 1918 г., калі падпісваўся дагавор паміж Савецкай Расіяй і Германіяй, сучасны Брэст меў назву “Брэст-Літоўскі”. І толькі ў першай палове ХХ ст. назва “Беларусь” распаўсюдзілася на ўсю беларускую этнічную тэрыторыю, а ранейшая назва “Літва” канчаткова замацавалася за тэрыторыяй літоўскіх правінцый Аўкштайціі і Жэмайціі і выйшла з ужытку ў дачыненні да беларускай этнічнай тэрыторыі.
Такім чынам, на працягу ХІХ – пачатку ХХ ст. тэрмін “Белая Русь” пашырыўся на ўсю беларускую этнічную тэрыторыю і набыў сучаснае гучанне – “Беларусь”.
NB. На думку сучасных беларускіх гісторыкаў (Алесь Белы, Вячаслаў Насевіч) падзяленне тэрыторыі Русі на Белую, Чырвоную і Чорную – штучнае і не было уласціва самім усходнім славянам, пакуль да іх у 16 – 17 ст. шырако не пранікла заходнееўрапейская адукаванасць. Гэта думка прыведзена ў 2-ж томнай Энцыклапедыі Вялікага Княства Літоўскага (Мінск, 2007). Там жа узгадваецца пра тое, што гэтыя назвы упершыню узгадваюцца менавіта у заходнееўрапейскіх хроніках і картах (немецкамоўная хроніка Венгрыі Генрыха Мюгельна, 1360 г., карта фра Маўра, 1459 г.).
Тэрміны “Белая Русь”, “Чорная Русь” і “Чырвоная Русь” не можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленняў. Назва “Белая Русь”, якая з’явілася першай, ніколі не была аўтэнтычнай назвай Падзвіння і Падняпроў’я, як і “Чорная Русь” – Верхняга Панямоння. Пры гэтым тэрміны “Чорная Русь” і “Чырврная Русь” узнікла амаль адначасова і працяглы час канкурыравалі за права абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі (Вярх. Панямонне, Валынская і Галіцкія землі).
У Расійскай імперыі тэрмін “Белая Русь” шырако выкарыстоўваліся у палітычных мэтах (як неад’емлімая частка трыадзінай Русі – афіцыйнымі коламі, а таксама патрыетамі Рэчы Паспалітай – як сімвал края, які уваходзіць у яе склад і, такім чынам, належыць да еурапейскай цывілізацыі).
Назва “Беларусь” упершыню стала выкарыстоўвацца дзеячамі беларус. патрыятычнага руху (Ф. Багушэвіч) з 1890-х гг. як назва усей краіны, якая з цягам часу стане незалежнай Рэспублікай Беларусь.
Што ж датычыцца самаго тэрміна ”Русь” (упершыню зафіксаваны у 839 г., калі група “варагаў” (шведаў) назвала сабе пры двары германскага імператара пасламі “кагана Русі”), то наіболее верагоднай лічыцца наступная гіпотэза. Гэта слова прыйшло да славян ад фіннаў, якія словам “ruotsi” (весляры) называлі шведскія гандлева-рабаўнічыя атрады. У славянскіх землях гэтым словам сталі называць змешаную славяна-скандынаўскую праслойку, якая кантралярала гандаль рабамі і інш. Таварамі з Візантыей, хазарыей і Арабскім халіфатам, а потым падпарадкавала племянные княствы і узначаліла стварэнне дзяржавы – Кіеўскай Русі.